Ýäåáèåòòàíó
әшкерелейді . Ал төртінші қара сөзінде надан адамның қылығына күлсең рахаттанып күлме , ыза болғаныңнан күл , оның өзі қайғы , жақсы жанның қылығына күлсең рахаттанып , жақсыдан ғибрат алдым деп күл дейді . Бесінші қара сөзінде қазақтың кейбір мақалдарын сынайды . " Ер азығы мен бөрі азығы жолда ", " Түстік өмірің болса , күндік мал жина ", " Малдының беті жарық , малсыздың беті шарық " сияқты мақалдардан қазақтардың қайғысы малда екен , бірақ олар мал үшін қам жемейді , малды қалай табуды білмейді деген қорытынды жасайды . Алтыншы қара сөзде Абай қазақтың " Өнер алды - бірлік , ырыс алды - тірлік " деген мақалы төңірегінде философиялық мәнде ой өрбіткен . " Ақын ақыл бірлігі не дегенге тегін тоқталмаған . Оның көп қырлары бар . Мысалы , ақылға салып ел қамын ойлау - нағыз бірлік . Тірлік туралы ақын философиясы таза прагматизмге ( мал табуға ) ғана емес , адам бойындағы парасаттылыққа бастайды . Ар , намыс , ұжданды сатып тірлік етуді Абай сынға алған ", - дейді академик Ғ . Есім [ 4 , 308-б .].
Абайдың жетінші қара сөзінде философиялық ойлар , дүниеге көзқарасын білдіретін ғылыми пікірлер айтылады . Сонымен қатар " жас баланың да анадан туғанда екі түрлі мінезбен : ішсем , жесем , ұйықтасам және білсем , көрсем , үйренсем екен " деп туатынын айта келіп , адамдарды соңғысына шақырады . Сегізінші қара сөзінде " Оның діні , құдайы , халқы , жұрты , білім-ұяты , ары , жақыны - бәрі мал " [ 5 , 23-б .] болған топас , надан байлар мен би-болыстардың " ақыл үйренейін , насихат тыңдайын деген ойы " жоқ екенін Абай жақсы түсініп , өзінің ғылымға , өнерге , еңбекке шақырған ағартушылық пікірлерін , үгіт-насихаттарын халық бұқарасына арнады . Тоғызыншы қара сөзінде туған халқы үшін жаны ауырған , елінің болашағын ойлап күндіз-түні аһ ұрған адам халқының бойындағы кемшіліктерді көрсе де көрмегендей кейіп көрсете алмады . Халқына , оның ұсақтүйек тіршілігіне налып , қапа болған Абай : " Мен өзім тірі болсам да анық тірі де емеспін " [ 5 , 25-б .], - дейді .
Оныншы қара сөзінде өмірдің мәні , бала мен әкенің арасындағы қарым-қатынас , болашақ туралы ой айтылады . Ақын бұл қара сөзде әке мен бала арасы былай болуы керек деген ерекше қағида ұсынып отырған жоқ . Ол өмірде міндетті түрде орын алатын ұрпақтар арасындағы әңгіме өрісі , жеке бастың жауапкершілігі туралы мәселе қозғаған . Он бірінші қара сөзінде ұрлық пен бұзақылықтан тыйылып дұрыс жолға жүруді меңзеп көрсетеді . Абай сол кездің шындығын қаз қалпында баяндап , үстем тап емес , езілген таптың мұңын жырлап , халық жағында қалады .
Ақынның он екінші , он үшінші қара сөздерінде құдайға құлшылық етудің мәнін айтып , иман туралы сөз етіледі . Абай мұсылманшылықтың діндік үгітін айта отырып , адамгершілік өсиеттерді жеткізбек болады . Адамды адамгершілік биік сатыға көтереді дейді .
Он төртінші қара сөзінде Абай адамның ақылдың сөзін ұғып аларлық қасиетін , жігер-қайратын өте жоғ ары бағалайд ы . Халықтың азып жүргені ақылсы здығ ынан емес , ақылд ының сөзін тыңдамағандығынан . Елдің азып-тозып бара жатқанын сезген Абай содан шығудың жолы - халық түсінігінің өзгеруі деген тоқтамға келген .
Он бесінші қара сөзінде ақылды кісі мен ақылсыз кісінің нендей айырмашылығы бар , ақылды , есті кісі не істеп , не қоюы керек , соған тоқталады . Есті кісілер мен есер кісілердің мінезін , қылығын көрегендікпен сипаттап береді . " Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе , күніне бір мәрте , болмаса жұмасында бір , ең болмаса айында бір , өзіңнен өзің есеп ал ! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен , не білімге , не
¹ 3-4 ( 17 ) 2017
ахиретке , не дүниеге жарамды , күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің ? Жоқ болмаса , не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың ?" [ 5 , 36-б .] - дейді Абай .
Абайдың он алтыншы қара сөзі барлығы сегіз сөйлемнен тұратын , өте қысқа мәтін . Қазақтың құдайға құлшылығы , қазақтың дін мәселесіне немқұрайлы қарағандығы айтылады . Әр нәрсеге жүрдім-бардым қарайтын , бірақ арғы ниеті түзу қазақ құдайға құлшылығым өзіне лайық болса екен деп қам жемейді , әйтеуір жұрт қатарлы жығылып-тұрып жүрсек болғаны деп ойлайды . Абайдың он жетінші қара сөзінде қайрат , ақыл , жүрек және ғылым туралы ойлары таратылған . Үшеуі де өнерлерін айтып бір-бірімен айтысады . Академик Ғ . Есім : " Бұл сөздің бір ерекшелігі - қайрат , ақыл , жүрек , ғылым объективтік идея формасында баяндалған . Мұндай тәсіл Платонға да тән . Қайрат , ақыл , жүрек және ғылымды жеке-жеке субстанция ретінде қарастыру - Шығыс философиясында қалыптасқан дәстүр . Сондықтан бұл сөздердің мәнін Батыс философиясынан іздеудің еш қажеті жоқ . Бұл - ислам дүниетанымындағы гносеологиялық ізденістердің көрінісі ", - деп ой түйіндейді [ 4 , 324-б .] .
Ақын он сегізінші қара сөзінде таза киініп , дұрыс жүруді құп ала отырып , әсіре кербездікті сынға алған . Абай он тоғызыншы қара сөзінде адам туғаннан есті болмайды , естіп , көріп , ұстап , татып ескерсе , сондай білгені , көргені көп адам есті , білімді болады дейді . Білмегенді үйрену қорлық емес , қайта жалықпай іздену керек және естілердің айтқан сөздерін ұғып , ескеріп жүрген кісінің өзі де есті болатынын айтады .
Абай жиырмасыншы қара сөзінде адамның бір жаман қасиеті жалығу екенін айтады . " Жалығу деген әр нені көрем деген , көп көрген , дәмін , бағасын - бәрінің баянсызын біліп жеткен , ойлы адамнан шығады " [ 5 , 43- б .], - дейді . Адам кешке дейін жалығып жұмыс істемей жата берсе , оның барар жолы да белгілі , ол жалығып , еріншектікке , жалғаулыққа одан әрі қанағатсыздыққа апарады . Осындай жаман тән қасиетін адам бойынан қалай құрту керек . Бірақ осы жалығу кімнен шығады . Бірін ұстап , көрген , білген , ойлыдан шығады . Адамның қуаты бірдей емес , бірінде жалығады , бірде ерінеді . Сондықтан өмірде өз орнын тауып тіршілікті қадірлей білу , оның мән - мағынасын терең тану қажет деп біледі .
Ақын жиырма бірінші қара сөзінде ауылдағы құр кеуде мен ұлықтардың арамзалық , жауыздық іс-әрекеттерін , білімсіз қауымның жалған мақтанын , ұрлық-қулығын әшкерелейді . Жиырма екінші қара сөзінде Абай : " Дәл осы күнде қазақтың ішінде кімді жақсы көріп , кімді қадірлейін деп ойладым " деп қазақ тұрмысының әлеуметтік құрылымын ашып берген , кімнің кім екенін айтқан .
Абай жиырма үшінші қара сөзінде күнделікті тіршіліктен бұлтартпас уәждер келтіреді . Егер жүз ат бәйгеге қосылса , сенің атың соңынан оныншы болып келсе , он аттан озып шықтым деген де қуаныш па ? Немесе , ғылым көпке келе ме , мыңның бірі ғалым бола алады , бұл жерде көппен көрген ұлы той деген мақалдың мәні кетеді . Бір үйдің іші түгел ауырса , көппен көрген нәрсе деп қуану қажет пе екен ? деп қазақта қуаныш пен жұбаныш жайын аса ащы сатирамен , алуан түрлі салыстырулармен , нақыл сөз үлгісінде өзгеше тапқырлық , шешендік тауып , өрнектеп жеткізеді .
Жиырма төртінші қара сөзінде халқының тұрмысын ойлап , оның болашағына көз жіберіп қапа болады . " Жүз қараға екі жүз кісі сұғын қадап жүр ғой , бірін-бірі құртпай , құрымай тыныш таба ма ?" [ 5 , 50-б .] - деп жүз адамның соңынан екі жүз кісінің пәле іздеп жүргенін айтып , осылай бола берсе қазақтардың бірін-бірі құртып тынатынын жеткізеді . Есті , мықты дегендер болыс , би болсам дейді . Ел қамын жеген ер де жоқ деп ақынның қапа болуы сондықтан .
47