¹ 3-4 ( 17 ) 2017
Жи ырма бес інш і қар а с өзінд е қазақ хал қынан қадірлі азамат , қауымға пайдалы қайраткер шығару үшін орыс оқуының ерекше бағасын қадірлеп айтады . Оқушы өзі үшін емес , халқы үшін еңбек ететін адам болсын дейді . Абайдың жиырма алтыншы қара сөзінде : " Біреуді ызаландырмақ - шариғатта харам , шаруаға залал , ақылға теріс . Әншейін біреуді ыза қылмақтың несін дәулет біліп , қуанады екен ? Жә , болмаса , ана ыза болушы соншалық неге жер болып қалады екен ?" [ 5 , 54-б .] - делінеді . Мұнда Абай әлденеге балаша мәз болып , ессіз қуанғандықты сынға алады . Бұл мәселеге адамшылық тұрғысынан қарайды . Ақынның жиырма жетінші қара сөзі трактат үлгісіне ұқсайды . Терең ойлылығы жағынан жақын болып , түрі жағынан біраз алшақ болып ақынның отыз сегізінші қара сөзіне де келеді . Бұл қара сөздерді өсиет ретіндегі диалог-кеңес сөз үлгісіне , сұхбат формасына жатқызуға болады .
Абай жиырма сегізінші сөзінде : " Жақсылық , жамандықты жаратқан құдай , ләкин қылдырған құдай емес , ауруды жаратқан құдай , ауыртқан құдай емес , байлықты , кедейлікті жаратқан құдай , бай қылған , кедей қылған құдай емес " [ 5 , 54-б .], - дейді . Абай адамның еркін байлап тастаушылықты Алла әмірі демейді . Алла пенделерін жаратқанда оларға ерік берген . Оны пенделер әрқилы пайдаланған .
Жиырма тоғызыншы қара сөзінде мақалдың бір емес , бірнеше мағынада айтылуы , қолданылуы мүмкін екенін айқын түсіндіреді . Абай кейбір мақалдарды мағынасы теріс деп сынап , оларды білместікпен айтылған сөздер деп санайды . Абай отызыншы қара сөзінде мақтаншақ кісі тек осындай ретпен мақтанады деп жай баяндап отырған жоқ , оны көркемдеп , әсірелеп , бейнелеп , сурет жасап отыр . Ол көп жерде образды сөздерді мол қолданып , әсірелеуге де әуестенеді . Айқын салыстыру , шендестіруді орынды қолдана отырып , терең толғанады . Абай отыз бірінші қара сөзінде адам білгенін , ұққанын ұмытпай ойына қалай тоқып алу керек екенін былай жеткізеді : " Естіген нәрсені ұмытпасқа төрт себеп бар : әуелі көкірегі байлаулы берік болмақ керек . Екіншісі , сол нәрсені естігенде , я көргенде ғибраттану керек , көңілденіп , тұшынып , ынтамен ұғу керек . Үшінші , сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайталап ойланып , көңілге бекіту керек . Төртінші , ой кеселді нәрселерден қашық болу керек ; егер ой кез болып қалса салынбау керек . Ой кеселдері : уайымсыз , салғырттық , ойыншы , күлкішілдік , я бір қайғыға салыну , я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді , бұл төрт нәрсе күллі ақыл мен ғылымды тоздыратын нәрселер " [ 5 , 67-б .] . Отыз екінші қара сөзінде адам көрсе қызарлық , салғырттық , ойын-күлкішілдік секілді жаман мінездерге бой алдырса , естігенін есінде сақтай алмайтынын , алған білімді , үйренген ғылымды пайдалы іске жарыта алмайтынын айтады . Отыз үшінші қара сөзінде кәсіп пен еңбекке қатысты адамды аздыратын салтты баяндайды . Бұрынғының адамдарының мінезін сөз етеді .
Абай өзінің отыз төртінші қара сөзінде " Адам баласына адам баласының бәрі - дос . Не үшін десең , дүниеде жүргенде - тууың , өсуің , тоюың , ашығуың , қайғың , қазаң , дене бітімің , шыққан жерің , бармақ жерің бәрі бірдей , ахиретке қарай - өлуің , көрге кіруің , шіруің , махшарда сұралуың - бәрі бірдей , екі дүниенің қайғысына , пәлесіне хаупің , екі дүниенің жақсылығына рахатың бәрі бірдей екен . Бес күндік өмірің бар ма , жоқ па ?.. Біріңе-бірің қонақ екенсің , біреудің бағына , малына күндестік қылып , я көрсеқызарлық қылып көз алартыспақ лайық па ?" [ 5 , 74-б .] - дейді . Бұл қара сөзде өмір мен өлім философиясы туралы айтылады . Адамға бұл дүниеге қонақ екенін сезінуі , өзінің мәңгілік еместігін ұғынуы , сондықтан " бес күндік " ғұмыр үшін адамдар
Ýäåáèåòòàíó
бір-бірімен қырқыспай , игі істер жасауға дағдылануы керек . Отыз бесінші , отыз алтыншы қара сөздерінде Абай қазақтың дін жолының езіндегі өрескел мінді мінездерді шенейді . Пайғамдар өсиетін айта отырса да , өзінің сыни талаптарын айқын атап отырады . Сөйтіп айқын діншілдік үгіт сияқтанып басталған сөз ақынның өз ұғымындағы үлкен моральдық философияның тәрбиелік талаптарына келіп қосылады .
Абай отыз жетінші қара сөзінде " Бақпен асқан патшадан , мимен асқан қара артық ; Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық , " Досы жоқпен сырлас , досы көппен сыйлас . Қайғысыздан сақ бол , қайғылыға жақ бол " [ 5 , 79-б .], - деп тұспал сөзбен ақыл айтып , тұжырымды ой беріп , әдебиетте тұспал мәтел сөз формасын дамытты . Отыз сегізінші қара сөзінде имандылық , алланың хикмәті жайлы мәселелерді сөз қалады . Құдайға сенуді Абай адамгершілік идеяларымен тығыз байланыстырып айтады .
Ақынның отыз тоғызыншы қара сөзінде ұлттық мінез туралы терең ойлар айтылған . Ақынның қазақ халқының жөні түзу мақалдарын елдік қасиет ретінде қадірлейтінін көреміз .
" Абайдың 40-сөзі бастан-аяқ тосын , ойда жоқ , сырт қарағанда тіпті оғаш сияқты көрінетін , бірақ зейін салып , жете ойланса , айрықша өткір пікірді білдіретін , тізбектеліп бірінен кейін бірі келіп отыратын сұрақтардан құралған ", - дейді абайтанушы , академик З . Ахметов [ 6 , 243-б .].
Ел мінезіне қатысты қырық бірінші сөзде Абайдың көп өсиет-сын өлеңдерімен ұштасатын жайттар қайта қозғалады . " Елді тағылым-тәрбие түзер еді , ол жоқ " деген ой туады .
Қырық екінші қара сөзі халықтың басына түскен , қоғам ішіндегі ауыртпалықтың бәрін теріп көрсететін жұмыссыздыққа арналады . " Еңбексіз жатып ішу , қолы ұдайы бос болу - жеке адамның басындағы және бар қауымдағы кеселдің үлкен себепшісі " деген дұрыс ойлар айтылады . Абай қырық үшінші сөзінде " Кім де кім сырттан естіп білу , көріп білу секілді нәрселерді көбейтіп алса , ол - көп жиғаны бар адам ; сынап орындысын , орынсызын - бәрін де бағанағы жиған нәрселерден есеп қылып , қарап табады . Бұлай етіп бұл харекетке түсінген адамды ақылды дейміз ", - [ 5 , 115-б .] дей келіп , одан ары пікірін ширатып , тереңдете түседі .
Қырық төртінші қара сөзінде " адам баласы я талапты , я талапсыз болсын , әйтеуір " бәрекелдіні " керек қылмайтұғыны болмайды . Әрнешік , орынсыз ба , орынды ма , " бәрекелді " деушіні көңіл іздеп тұрады " деп адам баласының әлсіз тұсын айтады . Дана Абайдың ұлылығы сол - жеке адамға қатысты өте нәзік , шетін қасиеттерді талдай отырып , ұлттық мінезден де осы қасиеттердің көрініс алатындығын аңғартады .
Қырық бесінші сөзін : "... Адамшылықтың алды - махаббат , әділет сезімі . Бұлардың керек емес жері жоқ , кіріспейтұғын да жері жоқ . Ол - Жаратқан Тәңірінің ісі . Айғыр биеге ие болмақта да махаббат сезімі бар . Бұл әділет , махаббат сезімдері кімде көбірек болса , ол кісі - ғалым , сол ақылды . Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз , жаралып , жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз , көзбен көріп , ақылмен біліп " [ 5 , 121-б .], - деп сарапқа салады . Абайдың түсіндіруінше , адамды жаратушы - Алла тағала . Адамның адамгершілік қасиеті мен ақыл-парасаты оның Аллаға деген сүйіспеншілік сезімінен байқалады . Алланы мойындап , оның хикметін сезіну адамның өзін-өзі танып-білуінің қайнар көзі болып табылады .
Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай , оның тереңдігіне , логикалық мәніне зер салған . Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен
48