¹ 3-4 ( 17 ) 2017
Ýäåáèåòòàíó
Мақала Абай Құнанбайұлының " Қара сөздеріндегі " философиялықағартушылық ойларына арналған . Автор ақынның қара сөздерін талдау келе , оның жеткізгісі келген негізгі идеяларына түсініктеме береді .
Статья посвящена просветительско-философским Абая Кунанбаева , отраженным в его " Қара сөздер " ( Слова назидания ). Автор статьи анализирует тексты слов назиданий и разъясняет основные идеи , которые хотел передать автор .
ТҮРІКПЕНОВА АЙГҮЛ ЖҰМАНҚЫЗЫ
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
The article is devoted to the enlightening and philosophical ideas of Abai Kunanbayev , reflected in his " Kara Sozder " ( Words of edification ). The author of the article analyzes the texts of the words of edification and explains the main ideas that the author wanted to convey .
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫ АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ҚАРА СӨЗДЕРІНДЕГІ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙЛАР
Абай халықтың жоғын жастанып , кемел жолға бастар жолды іздеді . Сол жолда аянбай тер төгіп , өз заманының сипатын , халқының сол кездегі жағдайы мен психологиясын , жеке адам бойындағы жақсы не жаман ниеттерді , өзінің дүниетанымында бейнеледі . Артына қалдырған мол мұрасы қазақ мәдениеті мен әдеби тілінің дамуына үлкен ықпал жасады . Ұлы Абайды " ұлы " деп тек оның поэзиясы-өлеңдері ғана емес " Қара сөздер " атты прозалық шығармалары да танытады .
" 1890 жылдардан бастап , ұстаздық , үгітшілік жолына түскен соң , Абай өлеңді аз жазса да , " Қара сөзбен " айтатын өсиетті көп жазады . " Ғақлия " деген өсиеттері сол 1890 жыл мен 1898 жылдардың арасында жазылған . 1891 жылдан соң өлеңмен айтпақ болған сөздерінің талайын қара сөз үгітіне айналдырып жіберген . Кей уақыттарда сол қара сөзде айтқан пікірлерінен шығарып өлең қылып кеткені де бар . Қалайда соңғы 10-15 жыл ішінде Абай осы сияқты жаңа жанрды тауып , соған кейде өлеңнен де көп уақыт бөледі " [ 1 , 364-б .].
Абайдың қара сөздері - ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын , философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы . Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған , әр алуан .
Ұлы жазушы М . Әуезов : " Жалпы алғанда , Абайдың осы барлық қара сөз дейтін мұралары көркем прозаның өзіне бөлек , бір алуаны боп қалыптанады . Бұлар сюжетті шығармалар емес . Бұрынғы жазушылар қолданған ертегі , мемуар да емес . Стиль , мазмұн жағынан алғанда , осы шығармалар Абайдың өзі тапқан , бір алуан көркем сөздің түрі . Кейде бұлар сыншылдық , ойшылдық және көбінше адамгершілік , мораль мәселелеріне арналған өсиет , толғау тәрізді " [ 2 , 210-б .], - дейді .
" Ақынның ағартушылық идеясына байланысты әр алуан ойларынан туған үгіт-насихат , нақыл сөздер болып келеді . Жанрлық жағынан алып қарағанда адамдарға ақыл-өнеге берер ғылыми-философиялық шолулары бар публицистикалық эссе сияқты . Тақырып , идея жақтарынан алып қарағанда бұл қара сөздер ақынның өлеңдеріндегі пікірлердің жалғасы тәрізді . Ақын өлең арқылы толық жеткізіп бере алмаған пікірлерін осы қара
сөздері арқылы айтқанға ұқсайды ", - дейді академик З . Қабдолов [ 3 , 37-б .].
Абайдың қара сөздерінің құндылығы сол замандағы жағдайды , тарихтың шындықты өз қалпында бұлжытпай толық танытып беруінде . Ақынның қара сөздері көлемі жағынан шағын , мазмұны бай , сөзге сараң , мағынасы терең болып ерекшеленеді . Қара сөздердің тәрбиелік мәні зор , білімге ұмтылушы жастар үшін айрықша құнды . Абай адал еңбек ету , егін салу , саудамен айналысу , өнер үйрену , білім-ғылымды игеру , қоғамдағы әр түрлі топтардың қылып жүрген іс-әрекеті , мінез-құлқы , адамгершілік , имандылық секілді , бірталай мәселелерді қара сөздерінде кеңінен толғайды , үлкен көрегендікпен көптеген құнды пікірлер түйеді . Абай бірінші қара сөзінде жер ортасы жасқа ( 45-55 жас арасы ) келгенше сүрген өмірін айта кетіп , алда не істеп , не жазатыны туралы айтады . Өз ойларын қара қаламмен ақ парақ бетіне төгілте жазуға шешім қабылдайды . Ел , мал , ғылым , софылық пен бала бағуды ой елегінен өткізіп , ойына келген нәрселерді қағаз бетіне түсіруді жөн деп шешеді . Жазуға қалай кіріскені туралы айтылады . Мұнда өмірбаяндық дерек бар және өзінің жалпы шығармалық еңбегіне қатысты ойлы түсінік береді . Абай екінші қара сөзінде халықтарды салыстырады . Бізге ғибрат ету үшін Еуропа асып , Батыс шарламай , өзіміз күнде көріп , аралас-құралас болып жүрген көрші елдерімізді " тәжік , сарт " деп өзбектерді , ноғайларды , орыстарды алады . Еңбек сүйген ел атаулының бәрі де қазақтай еңбексіздікке мол салынған және сол еңбекті өнеркәсіпке , күндегі тірлікте көрші елдің бәрінен кейін қалып отырған халқына үлгі берерлік , артық елдер болып бағаланады . Мұнымен өзге елдердің бәрі керемет , қазақ қана артта қалып қойған дегенді меңземейді . Туған халқына жаны ашып , басыңды көтер , еңсеңді тік ұста көзіңді аш дейді .
Абай үшінші қара сөзін билік мәселесіне арнаған . Қазақ жайын жақсы білген адамдар : " Би екеу болса , дау төртеу болмақ ", - деп айтыпты дейді Абай . Абай қазақ сахарасын билейтін әкімдер , тергеуші билер , соттар туралы сөйлейді . Сол күндегі ел тірлігінің қайшылық , ауыртпалықтарын молайтып отырған патшалық аппараты туралы да ой қозғайды . Болыс атаулының елге сор болатын , тынымсыз сойқанды мінездерін
46