¹ 3-4 ( 17 ) 2017
Әбден толып жарық ай , Жоғарылап өрледі . Таласып жарға байқамай , Нұры кемін көрмеді . Жар киесі атқан соң , Секпіл түсті бетіне . Асылық айтып шатқан соң , Қаяу түсті шетіне [ 3 , 45 б .]
Айдың бетіндегі таңбаларды адам бетіндегі секпілі сияқты елестетесің . Немесе ақын " қармақтай белі бүгіліп " деп әдемі образ жасайды Табиғатты адам образында бейнелеу көнеден келе жатқан дәстүр . Бұл Абайда да өзіндік жаңа қырынан көрінді . Ал , Шәкәрім өлеңдерінің мазмұндық жағы , айтар ойы , талғамы өзінше бір бөлек . Ай да асылық айтып , ниетіне жете алмайды ., күннің бетіне де дақ түседі .. Бұның шешуі не , Шәкәрім не айтпақ болып отыр ? Менің жарым қандай Жар ?! Ай өлді де күн қашты . Мағынасын байқаңдар , Сырлы сөзім , сырды ашты , [ 3 ] - деп тағы да терең ойға жетелейді . Ақын өлеңдерінде " шын " сөзі жиі қолданылады . Адам бойындағы қасиеттердің " шын ", " шын таза жан ", " шын сүю ", " шын сыр " сөздері арқылы өрнектеп , оны қоғамның шындығымен астастырып , , " шын дін ", " шын асық ", " шын нұр ", " шын хақиқат " деген ұ5ымдарға ұластырады . Шығармашылығында бастанаяқ төгіліп отыратын " шын " сөзі бірде адами қасиеттердің ең биік шыңы не деген сұраққа жауап іздеп , " шын таза жан " ; бірде адами болмыстың ең шырқау ұмтылысы- " шын хақиқат ұғымы " , бірде діндердің арасындағы сан түрлі көзқарас пікірлер , " шын дін " яғни діннің тазалығы болып келеді . Мына өлеңінде ақын : Шыннан өзге құдай жоқ , Анық құдай шын құдай . Ұқпай қалма алаң боп , Шын болмаса , кім құдай ? - деп шын дін сөзін құдай ұғымымен астастырып , нақтылап береді . Шәкәрімнің даралығы - жалпы адамзат баласының әлемдік деңгейдегі мәселесін шешуге ұмтылысында . Оның үні бөлек . Ойы дара , тілі алмас қылыштай өткір . Бүкіл мініңді жөндеп , көңіл көзіңді ашуға міндеп тұрғандай . Шын асықтың әрбірі , Өліп топырақ болды да . Жаралыстың тағдыры , Жаратты мені орнына [ 3 , 293 б ].
Ақынның ой тереңдігі сөз қолданысының бейнелілігі арқылы өзінің ішкі әлеміне жетелейді . Ақынның ішкі әлемі ғажайып . Ішкі рухы биік , көңіл көзі ашық . Өзінің ерекше жаратылысымен , ішкі көңіл көздерімен ақын құдайды танып білуге ұмтылған " шын асық " жоғары сезім иесі . Ақынның түйсініп , көңіл көзімен көріп , сезінгені жаратушыны тану . Жасырып тұр жар өзін , Бас көзімен қарама . Жүрегіңнің аш көзін , Жанның сырын арала , - дейді ақын . Ұлылар қай заманда болсын адам игілігін , адам болмысын айқындап , танып білген . Өйткені олардың өздері тәңірісінің нұры түскен , рухани дүниесі бай , үлкен қасиет иелері .
Шәкәрім үшін көкейкесті мәселелер Алланы сүю ; еңбекті сүю , білімге ынтықтықпен арлы болу . Осы құндылықтар бар жерде өркендеу болады . Осы қасиеттер арқылы адамзат өз Отанын сүюді ұғынады . Жоғарыда келтірілген " Әбден толып жарық ай " өлеңінде " Асылық айтып шатқан соң қаяу түсті шетіне " деген жолдар бар . Мұнда Шәкәрім өмір , орта , дүние тақырыбын дидактикалық аллегориялық мағынада түсіндіруге ұмтылыс жасайды . Ешбір құбылыс жаратушымен , Жармен таласа алмайтындығын ескертіп өтеді . Сондықтан әрбір зерделі адам өзінің іс әрекеті
Ýäåáèåòòàíó
арқылы Жарға жағу керек деген сауал қойып отыруы керек деген ой ұсынады . Ақыл құсы адаспай аспандаса ", " Тәңірі мен жан ", " Шам Жардан жарықпын деп күнәлі боп ", " Мен кетемін " тағы басқа өлеңдерінде Шәкәрім Құдайбердіұлы философиялық кең ауқымды суреттер жасайды . Мұндағы теологиялық ой- қорытындылары бірін- бірі үстемелей толықтырып отырады : Хақиқат жар нұрына қанса біреу , Оның жаны өлмейді балталаса . Жарды көрген көзімнен сүймек болып , Ғажап па тамам айуан анталаса [ 3 , 71 б .]
Ақынның Жар сөзіне қандай мағына сыйғызғандығын өлеңдерін мұқият оқып отырса өзі жауар береді . Сонымен Шәкәрімнің " Жар " дегендегісі Ақиқат , Құдай . Ал , бүкіл әлем оның сұлулығының айғағы . Әр халықтың құдай деп жүргендегісі бәрі де сол Ақиқат шындықтың көрінісі .: Бұл әлемнің әр түрлі , Бөлек емес ешбірі . Бәрі де Жардың бір сыры . Не көлеңке , не нұры [ 3,147 б .]
Шығармаларындағы Жар сөзінің қолданылуы : Жар нұрымен көңілді аш ; Бейісте бар сұлу жар ; Мен жомартпын жар нұрына ; Ей , жарымыз , ай нұры ; Асық жарды таптым деп ; Менің Жарым қандай Жар ; Жар киесі атқан соң ; Жарының жаны жандары ; Жар қанжары маған бал ; Жардың жолы қиын жол ; Жарымның нұрына жанып ; Нұры өлшеусіз сұлу бір Жар ; Жарға жетсем болғаны ; Бояуы мінсіз сұлу шын Жар ; Түсіп сәуле асық Жардан ; Жардың нұры жарқыратып ; Жардың сөзін Құран қыл ; Менің Жарым қыз емес сынды ақынның өзі енгізген , Жар категориясын ашудағы ерекше көркем сөз үлгілерін көреміз . Ақын шығармаларынан жар категориясын сексен жеті жерде кездестірдік . Шәкәрім философиясындағы Жар феномені . Қазақ ойы дәстүрлі шығыс философиясының аясында , атап айтқанда ислам философясының негізінде дамиды . Ислам философиясының басты ұғымдарының бірі ретінде жар категориясы алынды . Қазақ тіліндегі " жар " сөзі парсы тіліндегі " яр-жар , дос деген мағыналы сөзден енсе , сол түбірлес парсыша " яри " - көмек , жәрдем деген мағынаны беріп тұр . Сонда өзіміз күнделікті қолданып жүрген " Алла жар болсын !" баталы сөзіміз Жаратушыдан көмек , жәрдем тілеуіміз екен . Сондай-ақ , қазақ лексикасындағы " жар " - ер жігіттің өмірлік серігі , жұбайы деген мағынаны да береді . Міне , осы екі астарлы , сырын ішіне магиялық әсері бар " жар " сөзінен жұмбағын шешу , - біздің алдымызға қойып отырған мақсатымыз осы . Осы қиын да күрмеуі көп харекетімзде Шәкәрім қажының еңбектеріне сүйенбекпіз . Өйткені , біздің ойымызша , қажының шығармашылығы арқылы қазақ дүниетанымындағы " жар " феноменінің тұңғыш рет мағынасы толық ашылған ; Шәкәрім шығармашылығы - " жар " феноменін негіз қылып алған асықтық поэзияның қазақ топырағындағы озықта бірегей нұсқасы деп білеміз .
Алла Тағаланы сұлу қыз , ғашық жар , әйел бейнесінде елестету ислам дінінің ішкі астарлы мистикалық ағымы суфизм арқылы дүниеге келеді . Суфилер , қазақша сопылар , Аллаға ғашық жандар . Ислам философиясында Алла тағаланың бейнесі жоқ дерексіз . Ал дерексіз нәрсеге ғашық болу мүмкін бе өзі ? Жоқ , мүмкін емес . Ал олай болғанда , Алла тағалаға махаббат гносеолоғиясымен тығыз байланысты . Сопылық ілімнің теоретиктерінің бірі Абу-Хамид аль-Газали өзінің " Сенім туралы ғылымдардың жандануы " атты еңбегінде былай дейді : " Біз ең бірінші мынаны жақсылап ұғып алуымыз керек : махаббат тек қана танымның нәтижесі , өйткені адам білген нәрсесін ғана сүйеді . Сондықтан да тастар сүю қабілетінен маһрүм : махаббат танымға ие тіршілік иесіне ғана тән қасиет ". Тіпті қазақ тіліндегі " жақсы көру " деген сөздің өзі ғашықтық таныммен тығыз байланысты екендігін көрсетеді . Өйткені " жәй көру " деген бар : онда
44