Ýäåáèåòòàíó
Анық асық әулие,
Кереметке сол ие.
Жаны құрбан жарына,
Керексіз өзге дүние [1;35]
Аллаға жақын дос болу - Жаратушының сипатын
танып, сол сипаттарды жүрегіне сіңіріу, ақыр соңында
мінсіз иеге ғашық болу деген сөз. Шәкәрімнің тілімен
айтқанда:
... Тәңірің таза, болып бақ сен де кірсіз,
Әлің келсе міннен қаш, иең мінсіз.
Бұл құдайдай боламын деген емес,
Сөзімнің түбін ұқпай, деме дінсіз [ 3; 20 б.]
Бұл өлеңнің мәні Алланың барлығын таныған адам
ғана өзін тани алады. Немесе өзінің болмысына үңіле
білген адам ғана Жарға жақындамақ. Оны Шәкәрімнің
төмендегі өлең шумақтарынан аңғаруымызға болады:
Жарға ғашық болғаныма,
Таңданатын түк те жоқ.
Жер жаралмай тұрғанында,
Менде асықтың нұры бар [3; 244 б.]
Шәкәрім өзінің адамзатқа мұра етіп қалдырған
шығармаларында әлем мен Жаратушы иенің
біртұтастығын дәріптеп өткен Ақын жырларында бақи
мен фәнидің, адамдар мен аруақтардың, рух пен
табиғаттың екі дүниеге де өлшем болатын бірлігі негізгі
назарға аударатын мәселе. Бұл әсіресе ойшылды жар
бейнесін сомдауда анығырақ көрініс береді. Шәкәрім жар
мағынасының екі дүние өлшемінде екі түрлі түсінікке ие
екенін былай деп түсіндіреді:
Тірлікте қосылысқан,
Шын жар емес, ойнас ол
Ондай асық шынға дұшпан,
Ол бейіске бармады [3; 244 б.].
"Сорлы бұлбұл жарға асық боп" өлеңінде құдайдың
нұрына ынтық екендігін айтады:
Мен жомартпын жар нұрына,
Алса екен деп барша жан.
Жетсе көзің бұл сырыма,
Ой- өрісін қылма тар [3; 245 б.]
Алайда Шәкәрімнің соңғы аялдамасы Алланың
ризашылығына бөленіп, мәңгі жарымен қосылу үшін
адамға пайда тигізу
Бір күн шарап ішіп едім,
Түсті жарым ойыма.
Терең ойға түсіп едім,
Кетті мастық улатып [3; 245 б.]
Шәкәрім " Шын бақ" деп фәни мен бақиға бірдей
махаббатты аңсаған жар жолы- өз бақытын ғана емес,
өзгенің бақытын іздеу арқылы болатынын: "Оны іздеп
жүріп көрген бейнет, тартқан қайғы, аңшының қанша
бейнетпен іздеген аңын аяғында қуанышқа айналғаны
сықылды саудагердің пайда іздегендегі бейнеті көп,
пайда тапқанда қызыққа айналғаны сықылды болушы
еді" [5; 45 б.]
Екі дүниеге де өлмес ақиқат Шәкәрім жырларында
жардың о дүние мен бұл дүниеде екі түрлі өлшемдегі
түсінікке ие. "Өртейін деп отқа көмдім " өлеңінде мәңгілік
жармен қосылу шарты туралы:
Сүйтсем онда сыр бар екен,
Байқамаппын мен оны.
Қосылайын, өлсе деген,
Амалы екен алмады.
Өліп едім, жар бірігіп,
Бір бейісті таңдады..
Ләйлі- Мәжнүн қарсы шығып,
Ерулігін қамдады [3; 244 б.] деп Жардың
астарын Ләйлі - Мәжнүнге меңзеуіне қарағанда "өлім"
мәнін рухани дамудағы белгілі бір меже- сопылар
танымындағы "фана" жеке бастың тілегін жою, яғни
толығымен жоғалу, дүниені тәрк ету неоплатонизмдегі
Құдаймен бірігудегі махаббат экзальтациясына ұқсас
деуге болады. Сол сияқты Шәкәрімше "өлім" өзге үшін
өмір сүру мағынасына жақын. Анық айтсақ өзін, өз
¹3-4 (17) 2017
қамын-өз тәнің өзінікі емес, әлемдік құрал ретінде
қабылдау арқылы болатын "Мен өлікке тетемін" дейтұғын
Жарға қосылу мүмкіндігі бар шартты өлім деп қарауға
болады.
Неге жандың сұм жүрегім,
Өзгелердің дерті үшін.
Жарды сүй деп бар тілегің,
Мен сияқты басқалар [3, 245 б]
Суреткердің жер бетінен іздеп таба алмаған, не
жоғалтқан идеалының ғашық жар бейнесінде берілуі
заңдылық [6, 61 б.] Шәкәрім поэзиясында әсіресе,
ақынның өмірінің соңғы жылдарындағы өлеңдерінде
жаратушыға, хақиқатқа ұмтылу, оған мойынсұну мақамы
анық байқалады. Мысалы:
Жарды көрген көзімнен сүймек болып,
Ғажап па тамам айуан анталаса,
Хақиқат жар нұрына қанса біреу
Оның жаны өлмейді балталаса [3, 25 б.]
Бұл жолдар ақынның жаратушыға деген зор
құштарлығын нақыштайды. Нақыштап қана қоймайды,
ақиқат пен әділеттің өлшемі де жаратушы деп біледі.
Біз әдетте " алла дидарын көру " деген ұғымды сопылар,
тақуалар төңірегінде іздейміз. Шәкәрім адамның бітім
болмысын зерделеп, ішкі психологиясына терең үңіліп,
оны адамның жаратушысына деген махаббатын оятуды
жөн санайды. Сонымен қатар, оның жаратушы
жайындағы танымы адамды күнделікті күйбең тіршіліктің
ырғағынан аластатып, үлкен істерге бастау болатын
мәселелерге ден қоюымен де ерекшеленеді. Адамның
жеке басының рухани жетілуін, оның ішкі жан дүниесінің
бай да мазмұнды болуын Шәкәрім жаратушы мен
байланыстырады. Яғни, жаратушыға сыйынған адам өз
тағдырына өзі ие, ендеше ол жетелегеннің жетегінде
кетпейді. Өмірінің мазмұндылығы үшін, махаббатты болу
үшін, рухани игілік үшін ұмтылады.
Жаратушы және адамның руханилығы туралы
Шәкәрімнің ой - пікірлері қазақ поэзиясына жаңа жүйе,
соны өрнек әкелді және оны байыта түсті. Адам рухының
тазалығы хақиқатқа жетелейтін, шындықтың салтанат
құруына бастайтын сара жол екендігіне шүбәсіз сенген
ақын осы таным - түсінікті өлеңдері арқылы өрнектеп,
барынша түсінікті тілде ашып көрсетуге күш салады.
Шәкәрімнің жан тебіренісі бірде сонау шығыс
шайырларының мақамдарымен ортақ үндестік тауып
жатады. Мысалы: " қымыз құй ", " мас болу " , "жүрек
түбін арала " сияқты сопылық сарындағы астарлы
сөздермен өрілсе, бірде таза даналық үлгідегі поэзияның
дүбірімен бірлікте жүрекке жетеді :
Қараңғыны көріп қас
Арақ ішіп болып мас
Жар нұрымен көңілді аш
Жайдары жаққан шамн ан без [3, 230 б.]
Өлең өрнегі демекші, Шәкәрімнің пәлсапаға толы
танымы қазақ поэзиясына тамаша бір үрдіс әкелді: Ол
Абайдан кейінгі ой жалғастығы мен дүниетаным
кеңістігіне " Алланы сүю", " Жарды сүю" үлгісі Шәкәрім
танымындағы "Жаратушы", "Жар", "Хақиқат", "Шын"
деген Құдай ұғымын береді. Және шығармаларында осы
категорияларды жиі қолданады:
Көрем десең жарымды,
Мас бол жүрек тазала.
Өртеп жібер барыңды,
Қарсы ұмтыл қазаға, Ойшыл шығармашылығында
қатар қолданылатын жақсылық пен жамандық, ақ пен
қара, өмір мен өлім, адам бойындағы қасиеттер
қайшыл ығы, қоғ амдағы қ ат- қабат тіршіл ік
иірімд ерімен ұлас ып, одан әр і нақты таз арудың
көздерін Алладан ғана іздеуді үндейді. Өмір мен өлім,
дүниеге келу мен кету сияқты тіршіліктің жалпы
заңдылықтарын жеке тұлғалар арқылы бейнелейді.Әр
жолдың астарында бай мазмұндағы исламдық терең
фил ософиялы қ " адам", " жаратушы " жө нінд егі
ғажайып ойлар жатыр.
43