ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАР , НҰР КАТЕГОРИЯЛАРЫ
¹ 3-4 ( 17 ) 2017
Ýäåáèåòòàíó
Мақалада қазақ ақыны Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларындағы философиялық категориялар әдеби тұрғыдан зерттелген . Автор ақын танымындағы " Жар ", " Нұр ", " Хақиқат " сияқты категорияларға әдеби талдау жасайды
В статье дается литературный анализ философских категорий в произведениях казахского акына Шакарима Кудайбердиева . Автор статьи рассматривает категории " Свет ", " Истина " и " Суженый " в поэзии акына с литературной точки зрения .
ОСПАНОВА МАҚПАЛ
" Пушкин " атындағы орта мектептің қазақ тілі мұғалімі , Қарасай ауданы , Алматы .
The article gives a literary analysis of philosophical categories in the works of the Kazakh poet Shakarim Kudaiberdiev . The author of the article considers the categories " Light ", " Truth " and " Narrowed " in poetry of poet from the literary point of view .
ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЖАР , НҰР КАТЕГОРИЯЛАРЫ
Қазақ халқы жер бетіндегі басқа халықтар сияқты дүниетанымы мен діни наным- сенімінің ұзақ уақыт эвалюциялық даму жолын басынан кешірді . Ол қоғамдық санадағы эвалюциялық өсіп-өркендеудің ізбедері сол халықтың тілінде , діни ұстанымында , танымтүсінігінде , мінез- құлқында сақталатыны күмәнсіз . Осы әлеуметтік таным- түйсік жинақталып келіп , қазақтың жалпы халық ретіндегі мінез- құлқы мен қабілет - қарымы , діл табиғатының бейнесін айқындап көрсетеді . Біз Шәкәрім шығармаларынан халқымыздың қоғамдық санасының пішіні діннің белгілі уақыт пен кеңістік аралығындағы табиғи бейнесін анық көретіндігіміз осыдан . Шәкәрім шығармаларында біржақты дінді жалаң баяндап , құр уағыздау , соқыр сенімнен ада екендігі , дүниетаным тұрғысынан өз алдына дербес ғылым деңгейіндезерттеп және поэтикалық жағынан да ол көркемдік- эстетикалық биік талғаммен бейнелеудің шыңына жеткізгенін атап айтқан жөн . Мысалы : Ескі иманды отқа өртеп // Асыл иман алған күн // Дозақ оты жалындаса , // Оны жар нұры деп білсем // Жанымен сүйді әділет ардың жолын // тағы басқа мысалдарды жатқызуға болады . Шәкәрімнің дінге қатысты ұстанымы сөз болғанда , ұстазы Абай идеясынан тағылымы сезіліп тұрады . Абайдың дін туралы толғамдарын дұрыс түсініп , бағалау оған тарихи тұрғыдан қарауды талап етеді . Абай заманында қазақ даласында қос дінділік орын алды , ресми өмірде ислам діні үстемдік еткенімен , күнделікті тіршілікте шаманизмдік түйсіктер басым болды . Қос дінділік орын алды . Абай " Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққан " деген еңбегінде осыған орай сипаттама беріп өтеді яғни осы үрдіс Шәкәрім шығармаларынан да анық байқалады . Шәкәрім жырының да идеялық мақсаты рухани шынайылық , пәктікке биік гуманизмге , адамгершілік биігіне ұмтылыс . Алғашқысында таза көрінгеннің тек сыртқы бейнесі сондай-ақ , ал іші алдамшы екендігіне түңілген ақын шындыққа , ақиқатқа өзінің соқпағын салады . Бұрын шын бар бүгін шын Ертең шын бар үш бөлек . Керегі жоқ бұлардың , Бұзылмайтын шын керек .
Нені қарастырса да , қай білімге бет бұрса да олардың асылынан , аса жоғары деңгейінен сусындауды дұрыс
көреді [ 1 ; 7 б .]
Шәкәрім дін жайында , діннің адамзаттың өсіп- өнуіне , адамгершілігіне тигізер әсері туралы көп өлеңдер жазды . Оның дүниетанымы тек қана дінмен шектелмейді . Оның астарында кең де пәрменді дінтану , теология , сенім жайлы ойлар жатыр . Ақынның жалпы дүниетанымы діннің ауқымынан шығып , жалпы адамгершілік жайлы ұғымды меңзейді .
Шәкәрім имандылықтың жоғарғы сатысында ақыл " рухани көзбен көру " қабілетіне ие болады , сол арқылы адам құдіреті ақиқатпен байланысады , оны таниды . Барлық рухани күштерді үйлескен тұтастыққа біріктіру арқылы адам мистикалық интуиция дәрежесіне көтеріледі [ 2 ; 94 . б ] деп түсіндіреді .
Ақын діннің тазасын іздеп , шатағын сынға сал дейді . Таза діннің бастауы жүрегі таза , иманы берік , өз ақылымен жаратушыны таныған адамдарда жатыр . Таза мұсылман Алланың азабынан , қаһарынан қорқынышта , рахматында үмітте жүрген адам дейді . Шығармаларында жарға ғашықтық деген үлкен категория бар . " Менің жарым қыз емес , хақиқаттың шын нұры " [ 3 ] дейді ақын . Жарға махаббатын ол сопылар табиғатына тән ғашықтық пен жырлайды . Нәпсіңді тыйып , дүние қызығынан бас тартсаң жардың нұрын көресің деп , келтіреді . Өзінің ғашықтық халін гүлге ән салған бұлбұлмен , шамның жарығын айналған көбелекпен салыстырады : Сорлы бұлбұл жарға асық боп , Нұрлы гүлге айтты зар . Көбелек те шамды алам деп , Отқа түсті боп құмар [ 3 ; 244 б .]
Сағат сайын шақырған тауық пен ұлыған ит те өз иесіне өз тілімен құлшылық етеді , нәпсісі көзін байлаған адамзаттан айуан артық деген ойды айтады : Тауақ неге шақыра сағат сайын , Дей ме уақыт өткенін ұқтырайын . Кейде зарлы дауыспен ит ұлиды , Білемісің , қылып тұр , нені уайым ? Олар деп тұр : Ойға алып бір құдайын , Зор құдіретін әлемге ұқтырайын . Құлшылық , намазы мен иманы сол , Күнде бір , айында бір , сағат сайын [ 3 ; 261 б .] Құран Кәрімде Әулие деген ұғым жиі кездеседі .
" Алланың жақын досы , құлы " деген атау .
42