¹ 3-4 ( 17 ) 2017
жоғалып кеткен өлеңдерін қалпына келтірген жұмыстары ; 3 . Абай өмірі мен шығармалары туралы арнайы ғылыми зерттеу жұмысын жүргізуі .
4 . Абайды көркем шығарма (" Абай жолы ") жазу арқылы әлемге танытуы . М . Әуезов ақынның тәлім-тәрбиелік ойлары сөз ұғатын жастарды жаңа жолға , Абай аңсап кеткен адамшылыққа қарай жетектейтінін , әділдік , шыншылдық , арлылық , ойшылдық сияқты рухани жан тәрбиесін беретінін атап көрсете отырып : " Сахараны басқан қара түнекті қақ жарып , жалғыз қолда жалынды жалғыз шырақ ұстап , халқына бет нұсқап : " Таңың белден атады , күнің сонау жақтан шығады " - деп кеткен ақын едің дейді тебіреніп [ 4,78 б .] .
Осылайша М . Әуезов өзінің Абай туралы алғашқы мақалаларынан бастап , монографиялық іргелі зерттеулері арқылы абайтануды дербес ғылым саласы деңгейіне көтеріп , ақын шығармаларының ғылыми басылымдарын жарыққа шығарды . Абайтанудың негізін қалаған М . Әуезовтің орасан зор ғылыми-шығармашылық ізденістерімен қатар , тағы басқа ғалымдар да айтарлықтай үлестерін қосты . Ғалым Қажым Жұмалиевтің " Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі " деп аталатын тұңғыш докторлық диссертациясы абайтану саласына қосылған елеулі еңбек болды . Әуезов заманында және Әуезовтен кейін С . Мұқанов , Қ . Жұмалиев , Т . Тәжібаев , Б . Ер-закович , Қ . Мұхамедханұлы , М . Сильченко , Ы . Дүйсенбаев , З . Ахметов , К . Бейсембиев , Ә . Жиреншин , А . Нұрқатов , С . Қирабаев , М . Мырзахметұлы , Р . Сыздықова , Ж . Ысмағұлов және т . б . ғалымдар абайтану ғылымына өзіндік үлес қосып , абайтанудың әр түрлі саласынан ғылыми еңбектер жазды .
Абай руханиятына келер болсақ , 1940 жылы 5 , 1946 жылы 6 , 1965 жылы 7 , 1988 жылы 8 , 1995 9 жылы жарық көрген библиографиялық көрсеткіштерде Абай туралы жазылған еңбектердің санының өзі-ақ алты мыңнан асып жығылуы хакім мұрасының бүгiнгi күнге дейiнгi зерттелу тарихының қаншалықты ауқымды екенін көрсетеді . Абайдың халық рухында осыншалық мол ой өзегiне арқау болып , түрлi салалардағы шығармашылық еңбектердiң тууына себепкер болуы , жұртымыздың Абайды тануға деген құштарлығының үлкен жемiсi . Өйткенi , Абайды тану - өзiңдi , ұлтыңды , тарихыңды , тіліңді , діліңді тану деген сөз . Бұл орайда Абай мұрасын ғылыми тұрғыда зерттеу мен ақынның көркем бейнесiн сомдауда және Абайды қазаққа ғана емес , әлемге танытуда да дара тұрған , сөз жоқ , Мұхтар Омарханұлы Әуезов екенi баршамызға белгілі жайт .
Абайтану ғылымы еліміз тәуелсіздік алған жылдары ғана коммунистік идеология ұстанған қатаң қағидалардың тар шеңберінен шығып , ғылыми өрісін еркін кеңейтуге молынан мүмкіндік алды .
Абай мұрасын тануда әр кезеңде қоғамдағы саяси ахуалдың ықпалымен әр қиырға тартқан түрлi көзқарастағы ой-пiкiрлер де болды . Абайды өз жұртына танытып , насихаттау тұрғысындағы еңбектер шоғырын былайша бөліп көрсетуге болады :
1 . Ең алғашқы мақалаларға Қазан төңкерiсiне дейiнгi кезеңде жазылған материалдар жатады . Олар : Ә . Бөкейхановтың 10 , К . Ысқақұлының 11 , Зейнелғабиден ибн Әміренің 12 , А . Байтұрсынұлының 13 , М . Дулатұлының 14 , С . Әбішұлының 15 , С . Торайғыровтың 16 , А . Белослюдовтың 17 еңбектері . Бұлардың көпшілігі 1993 жылы " Абайды оқы , таңырқа " 18 деген атпен құрастырылған жинаққа енді .
2 . Кеңестік цензураның ықпалымен 1923-1951 жылдар аралығында жазылған С . Мұқановтың [ 19 ], І . Қабыловтың [ 20 ], Ғ . Тоғжановтың [ 21 ] еңбектері және Абайдың ақын шәкірттеріне қатысты өрбіген әдеби айтыстар мен Абай мұрасына орай қабылданған қаулы-қарар материалдары [ 22 ]. 3 . Абай шығармашылығына шынайы әділ бағасын
Ýäåáèåòòàíó
беруде айқын бағыт , берік тұғыр ұстанған Абай мұраларын қалайда ұрпаққа аман жеткізу ниетімен жазылған Ы . Мұстамбайұлының [ 23 ], Қ . Жұбановтың [ 24 ], І . Жансүгіровтің [ 25 ], Б . Кенжебаевтың [ 26 ], З . Шашкиннің [ 27 ], Қ . Мұхаметхановтың [ 28 ] еңбектері .
4 . Абай мұраларын терең танытатын ғылыми негіздегі салиқалы зерттеулер мен тың ой-пікірлер . Оған М . Әуезовтен 29 бастап , Ә . Сағди 30 , А . Нұрқатов 31 , Ә . Жиреншин 32 , М . С . Сильченко 33 , Е . Ысмайылов 34 , Қ . Жұмалиев 35 , Р . Сыздықова 36 , Т . Тәжібаев 37 , Х . Сүйіншәлиев 38 , З . Ахметов 39 , М . Мырзахметұлы 40 , Қ . Салғараұлы 41 , Ғ . Есім 42 , Т . Жұртбай 43 , Ж . Ысмағұлов 44 , т . б кең көлемді зерттеулері .
Кеңестік идеологияның белең алып , партиялық саяси үстемдіктің өршіп тұрған кезеңінде Абай шығармашылығы жайлы заман ызғарымен жаңсақ пікір айтқан жазушы С . Мұқанов , кейін хакім мұрасы жайлы ой-танымдарын түбегейлі өзгертіп , ақын мұратының асыл қасиеттерін халқына танытуда келелі ғылыми еңбек жазды 45 . Абайтанушы ғалымдар ақын шығармашылығы үш қайнардан нәр алып сусындады деп көрсетеді : 1 ) Қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен замандардағы жазба ескерткіштерінен сусындаған алдыңғы қатарлы халықтық дәстүр ;
2 ) Ежелгі және орта ғасырдағы Шығыс ойшылдарының таңдаулы шығармалары ;
3 ) Орыстың материалистік философиясы мен демократиялық мәдениеті , сол арқылы дүниежүзілік ( ең алдымен Батыс Европаның ) философиялық ойдың жетістіктері .
1940-1950 жылдары Абай өмірі мен шығармашылығын зерттеу ісі кең көлемде , жан-жақты жүргізіліп , жаңа белеске көтерілді . Атап айтқанда , ақынның қоғамдық , әлеуметтік , этикалық , эстетикалық , психологиялық , педагогикалық ойтолғауларын тереңінен тексеріп талдаған еңбектер жарық көрді . 1957 жылы М . Әуезовтың тікелей басшылығымен дайындалған Абай шығармаларының толық жинағының жариялануы абайтану ғылымындағы ең ірі әрі елеулі табыс болды . 1965 жылы ғалым М . Мырзахметұлы " Абай Құнанбаевтың әдеби мұрасының зерттелу жайы " деп аталатын кандидаттық диссертациясы қорғады . Бдан соң Т . Кәкішевтің абайтану тарихын дамытуға үлес қосқан " Оңаша отау " ( 1982 ж .) атты монографиясы жарыққа шықты .
1965 жылдан бастап Абай мұрасы туралы диссертациялық зерттеу жазылып , жүйелі түрде қорғала бастады . Күні бүгінге дейін абайтану саласынан кандидаттық , докторлық диссертациялардың жазылып , көптеген ғылыми монографиялардың жариялануы ақын мұрасының ұшан теңіз мол қазына екендігін дәлелдейді .
Ал тәуелсіздік алғаннан кейінгі 1990 жылдардан бастап , бұрын айтуға тыйым салынған Абайдың діни көзқарастары мен исламға қарым-қатынасы туралы мәселе көтеріліп , ақынның моральдық философиясы , адамгершілік негіздері туралы ойлары жаңа бағыт-бағдар тұрғысынан зерттеле бастады . Ғалымдар А . Машановтың " Әл Фараби және Абай ", Ғ . Есімовтың " Хакім Абай ", М . Орынбековтың " Абайдың философиялық көзқарасы ", М . Мырзахметовтың " Абайдың адамгершілік мұраттары " деп аталатын зерттеулері ақын дүниетанымының күрделі мәселелерін ұлттық философия негізінде қарастырған , абайтану саласына тың бағыт алып келген ірі еңбектер болды . Абайтану саласында құнды зерттеулер қалдырған тұлғаның бірі әдебиетші , архивтанушы Бейсенбай Байғалиев . Қаламгердің ақын өмір жолына байланысты көлеңкелі тұстар мен күмәнді сауалдардың ақиқатын ашқан " Абай өмірбаяны архив деректерінде " атты монографиясы 2001 жылы басылып шықты . Бұл еңбектен Абайға қатысты барлық деректердің дәлелді тұстарымен танысуға болады . 2009 жылы ғалым С . Қасқабасовтың бастамасымен Абайдың 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген тұңғыш жинағы жүз жылдан кейін факсимиле түрінде жеке кітап болып басылып шықты . Соңғы жылдары жарыққа
40