¹ 3-4 ( 17 ) 2017
жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беруді жүзеге асыру үшін Халық ағарту комиссариаты қызметкерлерін білікті жергілікті ұлттық мамандармен қамтамасыз ету қажеттілігі де туды . Қазақ ауылдарына нұсқаулар мен мен бұйрықтарды , оқу бағдарламаларын ғана емес , іс қағаздарын , құжаттарды қазақ тілінде жіберіп , тиімді басшылық жасау үшін де жергілікті мамандар қажет болды . 1932 жылы желтоқсанда республика Халық ағарту комиссариатында штат бойынша 72 қызметкер болса , оның 30-ы , яғни 40 пайызы ғана жергілікті ұлт өкілдері болды . Ал , 1933 жылдың желтоқсанында 101 штаттағы аппарат қызметкерлерінің 62-і , яғни 61,3 пайызы қазақтар болды . Тек бір жылдың ішінде ғана жергілікті тұрғындар ішінен шыққан қызметкер қатары 21,3 пайызға артты .
Жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқуды жүзеге асыру барысында пәндік оқу бағдарламаларымен қатар , оқулықтар мен әдістемелік көмекші оқу құралдарын басып шығару да маңызды орын алды . Оқулықтардың саны және тиражы өсіп отырғанына қарамастан оқулықтарды басып шығару жоспары жыл сайын орындалмады . 1931-1932 оқу жылында қазақ мектептері оқулықтармен 40-45 пайыз , ал орыс мектептері 70-75 пайыз деңгейінде қамтамасыз етілді [ 7,126 ]. Жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқуды енгізуде республикада педагог мамандар проблемасы әлі де өткір күйде болды . Мектеп жүйесінің үздіксіз жылдам өсуіне орай оларды мұғалімдермен қамтамасыз ету өзекті мәселелердің біріне айналды . Қазақстандағы педагогикалық оқу орындары мектептердің мамандарға сұранысын қамтамасыз ете алмады . Сондықтан да КСРО Халық комиссарлары Кеңесі 1933 жылы 20 қарашада " Қазақстанға кадрлар дайындау жөнінде " қаулы қабылдады .
Ауыл-селоларда жалпыға бірдей міндетті оқуды дамыту үшін мектептерді сан жағынан көбейтумен қатар , сапалық жағынан да нығайту қажет болды . Ауылдардағы бір және екі комплектілі мектептерді толық комплектілі төрт жылдық мектепке айналдыру білікті кадрларды қажет етті . Барлық жерде мектептерде мұғалімдердің білім деңгейлері қанағаттанарлық жағдайда болған жоқ . Ауыл мұғалімдерінің бір және екі комплектілі мектептерде сабақ беруге мүмкіндіктері болғанымен 3 және 4-ші жыл оқитындарға сабақ беруге білім деңгейлері жетпеді . Себебі , бұл мұғалімдердің басым көпшілігі төрт жылдық біліммен ғана жұмыс істеп жүрді . Қазақстандағы 20-30 жылдардағы білім беру ісінде басқа республикалармен салыстырғанда артта қалды . Бұның обьективті де субьективті де себептері болды . Оған қазақ ауылдарының бытыраңқы орналасуын , қазақтардың едәуір бөлігінің әлі де болса көшпелі және жартылай көшпелі өмір сүруін және 1931-1933 жылдардағы аштықты айтуға болады .
Жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру науқаны екінші бесжылдық тұсында да жалғасты . Бұл істің тез жандануына 1933 жылғы 10-16 шілде аралығында өткен өлкелік партия комитетінің алтыншы пленум шешімдері оң әсер етті . Өйткені пленумда Голощекиндік басшылық жол берген асыра сілтеулер мен аштық , одан туындаған қиындықтар толық болмаса да ашық айтылды , мектеп ісінде артта қалушылықтың бар екендігі мойындалды . Қабылданған шешім қазақ ауылында сапалы білім беруге , оқу жылын ұйымдасқан түрде бастауға , көшпелі және жартылай көшпелі аймақтарда мектеп-интернаттар ашуға , балалар үйіндегі оқу-тәрбие жұмысын жандандыруға , мұғалім кадрларына қамқорлықты күшейтуге барлық мекемелер мен ұйымдарды міндеттеді . Қазақстандағы жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім берудің өзіндік қиыншылықтары да болды . Соның бірі Қазақ мектептеріндегі бастауыш мектептердің құрылымы еді . Олкезде Қазақстанның бастауыш мектептерінің құрылымы РКФСР-дегі 4 сыныпты бастауыш мектептің құрылымына үйлеспейтін . Жалғыз
Òàðèõ
бірінші сыныбы бар мектептер республикада 4,7 пайыз болды , бірінші және екінші сыныбы бар мектептер 37,2 пайыз , 1,2 3 сыныбы бар мектептер 24,8 пайыз , ал 4 сыныбы бар толық бастауыш мектептер бар болғаны 33,3 пайыз болды . Ал қазақ бастауыш мектептерінің жайы бұдан да нашар болды . Атап айтқанда бір сыныпты бастауыш мектептер 7,1 пайыз , екі сыныпты мектептер 48,7 пайыз , үш сыныпты мектептер 26,6 пайыз , ал төрт сыныпты мектептер небәрі 17,7 пайыз болды . Бастауыш мектептің әр түрлі сыныптарында да оқушылар саны біркелкі болмады . 1 және 2 сыныптарда 467 640 бала оқыды . Бұлар бастауыш мектептегі барлық оқушылардың 67,5 пайызы еді . Мұның өзінде 1 және 2 сыныптағы қазақ балалары 234 200 , демек бастауыш мектептегі барлық оқушылардың 75 пайызы болды . Мектептің , әсіресе қазақ мектебінің тарихындағы бұл жағымсыз құбылыс қазақ ауылына сауат ашқызатын қарапайым мектептің өзі де жетеді деген зиянды теорияның нәтижесі болып табылады [ 8,254 ]. Қазақстан мектептерінің бастауыш сыныптарының оқушылармен толықтырылуының орташа мөлшері 24,8 пайыз , ал қазақ мектептерінде онан да аз 21,8 пайыз болды . Мал шаруашылықты аудандардың бастауыш мектептерінде одан да аз болды . Мысалы , Алматы облысының Балқаш ауданында 19,4 пайыз , Шыңғыстау ауданында 17,5 пайыз , Абыралы ауданында 11,8 пайыз ғана болды . Мұның басты себебі қазақ аудандары орыс поселкелеріндей емес , үй саны жағынан аз еді , оның үстіне қазақ ауылдары бір-бірінен қашық орналасты [ 8,254 ]. Қазақ мектептеріндегі кемшіліктерді жою үшін 1935 жылы 13 қарашада " Мектептердің құрылымын реттеу және қазақ орта мектебін дамыту туралы " қаулы қабылданды . Бұл қаулыда бастауыш мектепті тегіс төрт сыныптан тұратындай етіп қайта құруға тапсырма берілді . Төрт сыныпты ашу үшін 6-7 оқушы да жеткілікті болады деген нұсқау берілді . Жергілікті кадрлар мен мен кеңес мекемелеріне таяудағы 2-3 жылда ішінді 1,2,3 сыныптан тұратын мектептің орнына 4 сыныбы бар бастауыш мектеп құру міндеттелді . Екінші бесжылдық соңында Қазақстанда жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру негізінен аяқталды . 1937 жылғы 1 қаңтардағы есеп бойынша республикадағы мектеп жасындағы балалардың 96 пайызы бастауыш мектепке тартылды . Төрт сыныпты мектептер саны 1481-ден 2350-ге , оның ішінде қазақ мектептері 537-ден 1119-ға жетті . Егер 1933 жылғы 1 қаңтарда бастауыш мектептерде оқып жүрген қазақ балаларының саны 213 мың болса , 1937 жылы оның саны 314 мыңға жетті . 20-30 жылдары мектеп жұмысының даму барысы коммунистік тоталитарлық жүйенің ықпалына толық бағыныштылыққа түсті . Мектептердегі оқу-тәрбие жұмысына саяси-идеологиялық сипат берілді . Өсіп келе жатқан ұрпақтың сана-сезімі , ойлау жүйесі мен танымына қоғамдық ұйымдар ( партия , комсомол , және пионер ұйымдары , өлке танушылар үйірмелері және т . б .), баспасөз , бұқаралық ақпарат құралдары мен мәдени ошақтар , мектеп мұғлімдері жан-жақты ықпал етіп сталиндік қағиданы орындауға , оған ақиқат ретінде сеніп қабылдауға тәрбиеледі . Олар ой өрісі кең , еркін дамыған , батыл да байсалды шешім қабылдай алатын адам ретінде емес , қоғамдық әкімшіл-әміршіл тәртіпке бағынышты , қоғам дамуына белгілі бір міндеттерді атқаруға тиіс тек өз орнын ғана білетін тіл алғыш ғана болуы керек еді . Кеңес заманындағы білім беру ісі халықты жаппай сауаттандырғанымен өз азаматтарын рухани-мәдени тәуелділіккен түсірді . Француз тарихшысы Н . Верттың жазғанындай 20-шы жылдардың соңында 90 пайызы ғана бастауыш білім алған және олардың 70 пайызы ешқандай газет оқымаған жаңа қоғамды құрушы және
30