Òàðèõ
" мәдени гектарлардан ", ұжымдық егістен , басқа да адамдардың көмегінен түскен қаражаттар да пайдаланылды . Халық та мектеп үйлерін салуға , жөндеуге отын дайындауға ақысыз еңбек етіп көмектесті . Мұндай қосымша қоғамдық көмек болмағанда ол кезде жалпыға бірдей бастауыш оқуды іске асыру тек бюджет қаржысымен ғана орындау қиынға соғатын еді . Жалпыға бірдей бастауыш оқуды жүзеге асыруға Қазақстан комсомолы ерекше еңбек сіңірді . 1931 жылы қазан айында Алматыда барлық балаларға ана тілінде жалпыға бірдей міндетті білім беруге арналған бүкіл қазақстандық комсомол жиыны өтті . Жиын жер-жердегі комсомол ұйымдары мен бүкіл кеңес жұртшылығын жалпыға бірдей бастауыш оқуды жүзеге асыру ісіне айрықша көңіл бөлуге шақырды . 1931 жылдың басына қарай жаппай бастауыш білім берудің оң тәжірибелері жинақталғаны байқалды . Бұл іске бүкіл жұртшылықтың аянбай еңбек етіп зор үлес қосқаны байқалды . Мысалы Семей ауданында 8-11 және 12-15 жастағы қаладағы , ауылдағы , селолардағы балалардың саны анықталып , бастауыш мектепке оқуы үшін жағдай жасау қолға алынды . Онда 8-11 жас аралығындағы балаларға таңертеңгі ыстық тамақ беру ұйымдастырылды . Қалада оқитындардың 30 %, ауылда оқитындардың 68 % -ы аяқ киіммен , киім-кешекпен қамтамасыз етілді . 8 интернат ашылып , онда 1030 бала оқып жатты . Осыншама істердің арқасында 1931 жылғы қаңтар айында бастауыш мектеп жасындағы балалардың қалаларда 99 пайызы , ауылдарда 96 пайызы , селоларда 82 пайызы оқуға тартылған екен [ 3,246-248 ]. Бүкіл Қазақстан бойынша жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқуды өмірге енгізуде бір жыл ішінде ғана қыруар жұмыс атқарылғаны 1931 жылдың жазында айдай анық көрінді . 1931 жылғы шілдеде Қазақстан үкіметі Қазақ Халық ағарту комиссариатының бастауыш білім беру жөніндегі баяндамасын арнайы тыңдайды . Осы баяндамада бір жыл ішінде бастауыш мектеп оқушыларының саны 340 мыңнан 540 мыңға өскені , ауыл-селоларда қазақ балаларын мектепке тарту 22 пайыздан 63 пайызға , қазақ қыздары мен басқа да шығыс халықтарының қыздарын оқумен қамтамасыз ету 10 пайыздан 30 пайызға жеткені айтылды [ 4,235-236 ].
Жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім берудің алғашқы жылы мұғалім кадрларының тапшылығын , бар мамандардың кәсіби даярлығының төмен дәрежеде қалып отырғандығын көрсетті . Мектеп үйлерінің жетімсіздігі қатты сезілді . Кәсіподақтар бастауыш білім беру қажетіне қаржы бөлуді кешіктірді , кәсіпорындар мен мектептер арасындағы байланыс нашар болды . Бастауыш білім беру науқанының бәсеңдемеуіне бүкілодақтық партия Орталық Комитетінің 1931 жылғы 5 қыркүйекте қабылдаған " Бастауыш және орта мектеп туралы " қаулысы оң әсер етті . Партиялық құжат мектептерде оқытылатын пәндерге жаңа бағдарлама жасауға тапсырма берді , қоғамдық пайдалы еңбекке үлкен маңыз берілді . Партияның қаулысы қабылданған кезеңде Қазақстанда артта қалған аудандарға мәдени жорық жүріп жатқан болатын [ 5,241 ].
Мәденн жорық 28 ауданды қамтыды . Науқан 1 маусымнан басталып , 60900 баланы бастауыш мектепке тартуға тиіс болды . Мәдени жорық сауатсыздықты жою , денсаулық мекемелерін көбейтіп , мәдени-ағарту орындарының жүйесін кеңейтуді де естен шығармады . Артта қалған аудандарға 700-ге жуық студенттер , мұғалімдер , киномеханиктер , дәрігерлер және тағы басқа да мамандар жіберілді . Бастауыш білім беру міндетін шешу үшін көптеген кәсіпорындар , ауыл шаруашылық мекемелері , қоғамдық ұйымдар , ағарту орындары бірлесе қимылдады .
Республикадағы жаппай бастауыш білім беру науқанының екінші жылы да жақсы табыстармен аяқталды . 1931-1932 оқу жылында бастауыш мектеппен
¹ 3-4 ( 17 ) 2017
қамтылған балалар саны 600 мыңнан асып түсті . Егер 1925-1926 оқу жылында мектеп жасындағы қазақ балаларының 12 пайызы , орыс балаларының 39,1 пайызы , өзбек балаларының 13,4 пайызы ғана партаға отырса , 1931-1932 оқу жылында олардың үлесі тиісінше 72,7 , 62 және 75 пайызға жетті . Яғни , жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру науқаны соңғы аяқталу кезеңіне аяқ басқан еді . Бірақ , осынау маңызды істі түпкілікті аяқтауға 1931-1933 жылдар аралығындағы аштық мұрсат бермеді . Сан мың бала аштан өлді , республикадан тыс жерлерге атаанасымен ауып кетуге мәжбүр болды . Тек 1932 жылғы 5-6 қаңтарда Әулиеатадағы бір шайханадан үсіп өлген 20 баланың денесі табылыпты [ 6,341 ].
Аштық бастауыш сыныптарда оқып жатқан балалардың санын күрт азайтты . 1932-1933 оқу жылының басында бастауыш мектепке 419 мың ғана бала келді .
30-жылдардың басындағы халық басына түскен " нәубеттің " зардабынан жиырмасыншы жылдары баяу да болса , қиыншылықтар мен қателіктерге қарамастан қалыптасқан , даму деңгейі әртүрлі ауылдар мен селолардағы мектептердің басым көпшілігі жабылды . Әсіресе көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылдарындағы мектептердің қызметі тоқтады .
Бірақ , осындай ауыр жағдайға қарамастан халық ағарту органдары мектептерге қатысты жұмыс шараларын жасау үстінде болды . Осы жылдары да қажетті оқу бағдарламалары мен оқу жоспары , мектептердегі сағаттар санындағы өзгерістер жасалып , оқу бөлімдеріне жіберілді . Қазақстандағы бастауыш мектептер 1931-1932 оқу жылына дейін комплексті жүйеге негізделген бағдарламалар бойынша оқыды . Орыс мектептері үшін жасалған арнаулы бағдарламалар болғандықтан , олар Ресейде дайындалып , басып шығарылған бағдарламаларды пайдаланды . Бірақ , бұл бағдарламалар Қазақстан жағдайына толық сәйкес келді деп айту қиын . Себебі , олар Ресей жағдайына бейімделіп , олардың шаруашылық , тұрмыс жағдайына байланысты жасалды .
Қазақстан жағдайында бастауыш мектептердің , оның ішінде толық комплектілі төрт жылдық мектептердің енді қалыптасу кезеңінде - мұғалімдердің жетіспеушілігі , республика бойынша пәндік оқу бағдарламаларының толық көлемде әлі де болса болмауы , мектептердің материалдық базасының нашарлығы себепті және басқа да қиыншылықтарға байланысты бұл бағдарламаның тиімділігін жан-жақты ашып көрсету мүмкін де емес еді .
Бастауыш мектептерде ана тілімен математикадан және география , қоғам тану және тағы басқа пәндерден оқу бағдарламалары болмады . Әрбір мектеп өз мұғалімдерінің білімі мен тәжірибесі негізінде өзінше өтті . Ал , осындай жағдай бір жылы қадбылдаған балалардың әртүрлі бағдарламада оқуын ғана емес , олардың білім деңгейінің де әртүрлі болуына әкелді .
Жіберілген кемшіліктерге талдау жасай келіп Қазақстан Халық ағарту комиссариаты 1931 жылы қарашада бастауыш мектептердің бағдарламасын жасауға кірісті . Бағдарлама жасау барысында РКФСР Халық ағарту комиссариаты бекіткен және тәжірибе жүзінде қолданылып сыннан өткен бағдарламалар басшылыққа алынып , солардың негізінде жасалып , 1932 жылы қаңтарда баспаға берілді [ 7,124-125 ].
Осылайша қоғам тану , ана тілі , математика , география , жаратылыс тану , политехникалық еңбекке үйрену мен дене тәрбиесіне арналған бағдарламалар қазақ тілінде жарық көрді . Ауыл , селолардағы және қаладағы мектептердегі оқу бағдарламалары бірдей болды .
Қазақстан көп ұлтты республика болғандықтан басқа ұлттардың оқу ісін жүйелі түрде дамыту мақсатында одақ құрамындағы республикалардан оқу бағдарламалары алынды . 1931-1932 жылдары ұйғыр , дүнген мектептері үшін бағдарламалар жасау басталды . Осы жылдары
29