Òàðèõ
еңбектерінде кездесетін деректемелер .[ 3 ; 119-120 ] Кеңес Нұрпейісов Алаш және Алашорда тарихының көп жақтарының әлі де оқырмандар үшін беймәлім екендігін айтады , қынжылады . Оны ғалымның мына сөзінен толық аңғара аламыз : " Қазіргі оқырманның көпшілігі , әсіресе 20-30 жылдардан кейінгі дүниеге келген ұрпақ , " Алаш " туралы білмейді , ал біле қалған жағдайда , онысы шындыққа жанаспайды . Жағдайдың бұлай қалыптасуының өзіндік себептері болады . 20-шы жылдардан бастап орын алған бұрынғы " Алаш " партиясы меноның жетекшілеріне қарсы ұйымдастырылған алғашқы саяси сот процесінен кейін , бұл тақырыпты нақтылы-тарихи тұрғыдан зерттеуге ресми түрде тыйым салынды ". [ 4 ; 60 ]
Кеңес Нұрпейісовтің пікірінше , жалпы " Алаш қозғалысы " -XIX ғасыр мен XX ғасырдың тоғысында қалыптасқан қазақтың ұлттық-демократиялық интеллигенциясы негізін қалаған ұлт-азаттық қозғалыстың көрінісі . " Алаш қозғалысы " деген ұғым үш түрлі құрамдас бөліктен тұрады . Олар " Алаш " атты партия , " Алаш автономиясы " атты қазақ мемлекеттілігі , сол автономияны басқаратын Алашорда үкіметі . Алаш қозғалысының жетекшілері , Алаш үкіметі үш ұлттық мақсат-мүддеге жауап беретін мәселелерді алдарына қойып , оларды шешуге тырысты . Олар біріншіден , қазақтың патшалық Ресейдіңотары болған кезеңде бөлшектеніп кеткен этникалық территориясының ( халықтың ата-қонысының ) тұтастығын қалпына келтіру , үшіншіден реформа , эволюция жолымен Қазақстанды өркениетті елдер қатарына қосу болды .[ 3 ; 188-189 ] Алаш қозғалысы - XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі Ресей империясының отарлық билік жүйесіне қарсы бағытталған қазақтың саяси - демократиялық қозғалысы . Қазақ жерінің орыс мемлекетінің меншігі етіп жариялануы , қазақтардың егіншілікке жарамды жерлерінің Ресейден келген қоныс аударушыларға берілуі , Ресейлік әскери-монархиялық басқару жүйесі осы кезеңнің нақты көрінісі еді . Ресейдің қазақ жерін отарлау саясатының осылай асқынуы қозғалыстың тарихи негізі болып табылады . Алаш қозғалысының басты мақсаты - қазақ елінің өзін-өзі басқару , яғни , ұлттық мүддесін қорғай алатын мемлекеттік жүйе құру , қазақ жерлеріне ішкі Ресейден қоныс аударуға шек қою , әлемдік озық тәжірибені пайдалана отырып , дәстүрлі мал шаруашылығын өркендету , егіншілік пен өнеркәсіптің дамуын қамтамасыз ету , рыноктық қатынастарға жол ашу , ұлттың мәдениетті өркендету , оқу жүйесінің , тілдің дамуына қажет шарттар түзу болды . Алаш ұлт-азаттық қозғалысы 1917 жылдың ақпан және желтоқсан аралығында өзінің шарықтау шегіне жетті . [ 5 ; 92-93 ]
Кеңес Нұрпейісов өзінің " Алаш және Түркістан автономиялары : ұлттық мемлекеттілігінің тәжірибелері мен сабақтары " атты мақаласында Алаш партиясы туралы былай дейді : " Алаш партиясы қоғамдық - саяси өмірге араласа бастаған кезден аса маңызды үш ұлттық мақсаттары - қазақ халқын отарлық езгіден құтқаруды , тарихи жаңа кезеңде қазақ мемлекеттігін қалпына келтіруді және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына жеткізуді - өзіне басты нысана етіп белгіледі . Осы түбірлі міндеттерді орындауда " Алаш " басшылығы революция ( төңкеріс ) емес , эволюция жолын таңдап алды . Осылайша алашшылар XX ғасыр басындағы қазақтың реформаторлық қозғалысын негіздеп қалыптастырды . Бұл қозғалыстың нақтылы міндеттері " Қазақ " газетінің 1917 жылғы 21-қарашадағы санында жарияланған " Алаш " партиясы программасының жобасында көрініс тапты .
10 баптан тұратын осы аса маңызды саяси құжатта Қазақстанның Қазақстанның келешекте тәуелсіз мемлекет ретінде қайта түлеп , қалыптасып-нығаюының тұғырнамалық бағыттары анықталды .
¹ 3-4 ( 17 ) 2017
Құрылтай шешіміне сәйкес Қазақстан халқымыздың ата-қонысын ( этникалық территориясын ) түгел қамтитын ұлттық-территориялық мемлекет болып жарияланды . Оның ресми аты Алаш автономиясы , ал үкіметі Алаш- Орда ( Алаштың ордасы ) болсын делінді .
Қазақтар арасындағы басқа ұлт өкілдеріне қазақтармен тең құқық берілді және олар бүкіл билік жүйесінде өздерінің санына қарай орын алады делінді . Алашорда үкіметінің құрамы 25 адамнан тұратын болды да , оның 15-і қазақтарға , ал қалған 10 орын Қазақстанды мекендейтін басқа ұлт өкілдеріне берілетін болды . Бұл шешім сол кездің өзінде-ақ көп ұлтты өңір болған қазақ автономиясында қазіргі тілмен айтқанда саяси тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді сақтау мүдделерінен туындаған еді ". [ 6 ; 48 ]
Тарихи әдебиетте Алаш қозғалысына байланысты әртүрлі пікірлердің орын алғаны белгілі . Терең зерттеуші Кеңес Нұрпейісов Алаш қозғалысының нағыз ұлттық саяси-демократиялық қозғалыс болғанын баса көрсетіп отырады . Кеңес Нұрпейісов сол кездегі Алаш қозғалысының негізгі бастауларын былай суреттейді : " XX ғасырдың басында Қазақстан Россия империясының капитализмге дейінгі өндірістік қатынастар үстем болған аграрлық өлкесі болды . Қазақ халқының басым көпшілігі , бір жағынан , патша үкіметінің отарлау саясатының қасіретін , екінші жағынан , ауылдағы бай шонжарлардың езгісінің ауыртпалығын көтерді . Қазақстанның экономикасы мен жер байлығына Россия алпауыттарымен қатар шетелдік капитал да қол сұға бастады .
Патша үкіметі қазақ халқының ата қонысын мемлекет меншігі деп жариялап , шұрайлы шабындық пен құнарлы егіндікті қоныс аудару қорына , орыс-қазақ әскерлерін ( казачествоны ) орналастыру және басқа да отарлаудан туындайтын мақсаттар үшін тартып алып отырды . Күштеп өзіне алу саясатының екі ғасырға созылған жылдарында россиялық отарлаушылар Қазақстанның 45 млн десятинаға жуық жерін , басқаша айтқанда ең құнарлы 16 проценттей бөлігіне иелік етті . 1917 жылғы екі революция қарсаңында бұл жерлерге келіп орын тепкен россиялық қоныстанушылар ( негізгі орыс ұлтының өкілдері ) сол кездегі Қазақстанды мекендегендердің 23,1 процентін құрды .
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының айтарлықтай бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ , олар қазақтарды рухани жағынан да отарлады : халықты тілінен , дінінен , ділінен біртіндеп айыру бағытында қатыгездікпен ойластырылған шараларды жүзеге асырды ".[ 7 ; 30 ] Әлем қауымдастығында нық орны бар тәуелсіз еліміз жағдайында өткен тарихымызды саралап , жаңғырту негізгі азаматтық борыш десек , ал , бұл тұрғыда атқарылар істер әлі де көп . Төл тарихымыздаәлі де болса , тереңдете зерттеуді қажет ететін беттерінің бірі - Алаш және Алашорда тарихы . Халқымыздың сан ғасырлық тарихының ең жарқын беттерінің бірі болып саналатын Алаш және Алашорда тарихы өзге елдермен терезесі тең , дербес ұлт ретінде күн кешуге жұртын сендіре алған жаңашыл қозғалыс болды . XX ғасырдың бас кезі қазақ қоғамы үшін түрлі топтардың , ағымдардың өзара қақтығыс күрес кезеңі болса , қарама қайшылықты оқиғаларға толы бұл кезде , барлық әлеуметтік топтар күрес жолына шығып , бұл текетірес бүкіл өңірді қамтыды .[ 8 ; 44 ]
XX ғасырдағы қазақтың азаматтық тарихындағы ең ұлы идея қайсы десе , Алаш идеясы деп жауап берер едік , ел тарихы туралы ащы терін төгіп төгіп , құлшына еңбектенген тарихшыларымыз баршылық солардың қатарында болған ғалым ағамыздың да өткені мен болашаққа жасаған қызметі қандай құрметке болса да лайық . [ 3 ; 191 ]
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдардан бастап өзі қайтыс болған 2007 жылға дейінгі аралықта ғалым ,
21