¹ 3-4 ( 17 ) 2017
Òàðèõ
Мақала Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметі тарихын зерттеудегі тарихшы ғалым Кеңес Нұрпейісовтің тарихи роліне арналған . Мақалада Кеңес Нұрпейісовтің Алашорда тарихына арналған еңбектеріне шолу берілген .
Статья об исторической роли ученого-историка Кенеса Нурпеисова в изучении истории движения Алаш и правительства Алашорды . В статье дается обзор трудам Кенеса Нурпеисова по истории Алашорды .
ШАЙМАРДАНОВА НҰРГҮЛ СЕМЕЙБЕКҚЫЗЫ
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің магистранты
An article about the historical role of the scientist-historian Kenes Nurpeisov in studying the history of the Alash movement and the Alashorda government . The article gives an overview of the works of Kenes Nurpeisov on the history of Alashorda .
КЕҢЕС НҰРПЕЙІСОВТІҢ АЛАШ ПЕН АЛАШОРДА ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУГЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында тарихшылардың қолға алған мәселелерінің арасында кеңестік жүйе тұсында тыйым салынған 30-шы жылдары " халық жауы " деп айыпталып , қуғындалып , атылған ұлт зиялыларының қазақ қоғамына тигізген қоғамдық-саяси қызметі . Тарихта " ақтаңдақтар " аталып кеткен бұл мәселелерді алғашқылардың бірі болып ғылыми айналымға ендірген тарихшылардың бірі - Кеңес Нұрпейісұлы . Тарихшы ғалымдардың арасында Алаш мәселесі қызу талқыға алынып , түрлі ой-пікірлер , тұжырымдар айтылып жатқан кезде Кеңес Нұрпейісұлы Алаш қозғалысына жататын мәселенің басын ашып , оларды нақты түрде қарастыруды ұсынды .[ 1 ; 13-14 ] Еліміздің тәуелсіздікке қолының жетуі - кезіндегі идеологиялық қыспақ жағдайында " тиым салынған " немесе көмескіге айналған тарихи оқиғаларды жаңа деректерге сүйене отырып , шынайылықпен зерттеуге мүмкіндік туғызды . Бұл жағдай көптеген мәселелермен қатар , Алашорда және оның жекелеген мемлекет қайраткерлері турасындағы тақырыптарды да қайтадан ой-елегінен өткізуге серпін берді .
Осындай қалыптасқан жағдайда отандық тарих ғылымын жаңа көкжиектерге , түбегейлі өзгерістерге бағыттау мәселесі күн тәртібіне шықты . Осы тұрғыдан келгенде , Кеңес Нұрпейісов - Қазақстан тарихы ғылымын дамытуға сүбелі үлесін қосқан отандық тарихшылардың алдыңғы қатарында тұрды .
Кеңес Нұрпейісовтің Отан тарихында өзіндік айшықты қолтаңбасы Алаш пен Алашорда мәселесін зерттеуде де қалды . Ғалымның Алаш мәселесіне байланысты алғашқы зерттеулері аса ауқымды болмаса да , сол кеңестік кезеңде-ақ жарық көре бастады . Ал , көрнекті ғалымның Алаш тақырыбына тереңдей енуі сөз жоқ тәуелсіздік алған жылдардан басталады . Кеңес Нұрпейісов өзінің еңбектерінің басым көпшілігін Алаш тарихын зерттеуге , Алаш қозғалысының тарихи маңызы мен тарихи рөлін айқындауға , Алаш қозғалысының белсенді азаматтарының кісілік келбеттерін зерттеуге арнады .
Ғалым , XX ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі Алаш партиясының рөлі мен орнын тиянақты әрі байыпты саралауды алғаш қолға алғандардың бірі болды . Ол өзінің " Алаш һәм Алашорда "
20
деген монографиясында , кеңес өкіметі кезінде 60 жылдан астам уақыт зерттеуге тыйым салынған Алаш және Алашорда тарихының деректемелік , тарихнамалық негіздерін , ұлттық-демократиялық Алаш партиясының дүниеге келуі , оның бағдарламалық мақсат-міндеттері , мемлекеттік құрылым ретіндегі Алаш Автономиясының ұйымдасуы , Алашорданың нақтылы іс-әрекеттері сияқты мәселелерді ғылыми тұрғыда көтерді . Осы еңбектің арқасында тек зерттеушілер ғана емес , сонымен бірге , ұлт-азаттық қозғалысының осы бір ерекше кезеңін білгісі келетіндер де өз танымдарын байыта алды . Сөйтіп , қалың оқырман XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстан тарихының " ақтаңдақ " беттерінің біразы Алаш партиясы мен Алашордаға тікелей байланысты екенін бағамдай түседі .[ 2 ; 11-12 ]
Кеңес Нұрпейісовтің Алаш қозғалысы мен Алаш партиясының тарихын бүге шігесіне дейін зерттеуінің өзіақ ғалымның осы мәселені терең білуінің көрінісі дейміз . Кеңестік дәуірде бұл тақырып зерттеу айналымында болмасада , біз ғалымның оған байланысты сол кездерде-ақ мол мәліметінің болғанын байқаймыз .
Ғалым өзінің Алаш қозғалысы туралы еңбектерінде , оның тууының тарихи себептерін XX ғасырдың басындағы қазақ халқының жай-күйімен байланыстырып көрсетеді .
Аталған монографияда зерттеуші , Алаш қозғалысының бастауларына , монархия құлатылғаннан кейінгі кезеңдегі түрлі биліктерменАлашорда үкіметінің қарымқатынасына қатысты мәселелерді қамтыған .
Отандық тарихтың осы тұстарын зерттеуде өзіндік ойтұжырымдарын бере отыра , академик Кеңес Нұрпейісов Алаш қозғалысы тарихының деректемелік негіздерін кең көлемде қарастырып , оны негізінен төрт топқа бөледі : 1 . 20-30 жылдарда жеке жинақтарда жарияланған деректер ; 2 . 1913-1918 жылдарда қазақ ұлттық баспасөзінде жарияланған деректер ;
3 . Қазақстанның , Ресейдің , АҚШ-тың , Францияның , Түркияның т . б . мұрағаттары мен кітапханаларында сақталған деректер ;
4 . Алаш қозғалысының Ә . Бөкейханов , А . Байтұрсынов , М . Шоқайұлы , М . Дулатов , Х . Досмұхамедов , М . Тынышбаев сияқты жетекшілерінің жеке мұрағаттары мен