¹ 3-4 ( 11 ) 2016
Халқымызды " Жиен ел болмас , желке ас болмас " деген мақалға қарсы келетін " Жиен ер болар - малы болса , желке ас болар - майы болса " деген мақалдың мағынасы- жиенді , қанша бағып тәрбиелесең де , сіңбейді дегенді білдіреді . Нағашы жұрты , қанша жақсы болса да , жігітке өз елі ыстық әрі қымбат . Атасы мен жері , елі басқа болғандықтан , нағашы мен жиен бірін-бірі күндемеген . Ағайын арасының ұсақ кикілжіңі олардың арасында жат қылық саналады . Біріне бірінің құрмет пейілдері таза болған .
Жиын-тойларда ағайынның көмегі зор . Қазақ халқының салт-дәстүрлері ағайынсыз орындалмайды . " Туғаныңмен сыйласпасаң , кең дүниеге сыймассың ", " Ағайын бірде араз , бірде тату ", " Ырыс қашса да , туыс қашпайды " деген мақалдар ағайынның адам өміріндегі маңызды орнын көрсетеді . Қазақ халқында туыстық есеп еркектер тарапынан жүргізілгендіктен оның бабасынан бастап неменесіне дейін жеті атаға , яғни жеті ұрпаққа толады . Ал жетінші ұрпақ қазақта " немен ", " шөпшек " атандыруы тегін емес . Айталық " немене " деген атаудың өзі не екені белгісіз деп сұрақ қойып , тұрған тәрізді , ал " шөпшекке " бұл атаудың мәні тіпті анық , Қазақ шөпшек деп ағаштың қурап , сынып түскен жіңішке бұтақтарын айтады . Осыған қарағанда жеті атаға толғанда сегізінші ұрпақтың туыстық мәні жойылып , олардың арасында туыстық қырым-қатынас үзіледі деген ұғымды білдіретін тәрізді . [ 4 , 39 б .]
Ағайын - туыс . Қазақ халқының салт-дәстүрлері ағайын -жекжатқа байланысты . " Жігіттің үш жұрты болады : өз жұрты , нағашы жұрты , қайын жұрты " деген сөз туыстық қарым-қатынастың бағытын орынды көрсетеді . Қандай туыстар өз жұртын жеті ұрпаққа тартып , атайды . " Жеті атасын білген -жетімдіктің белгісі " деген қазақ халқы барлығына ат қойып , затына сай атай білген . Ата-ананы қастерлеу қазақ халқының өнегелік салты . Бұған байланысты халық аузында жүрген көптеген мақал-мәтелдер бар . Мысалы : " Ата-ананың қадірінбалалы болғанда білерсің , ағайынның қадірін-жалалы болғанда білерсің ". " Ата деген жігітті , " жаным " десе болмас па !". Бір ата-анадан туған ұлдар мен қыздар бірі аға , бірі іні , әпкелі-сіңлілі , қарындас болады . " Ағасы бардың жағасы бар , інісі бардың тынысы бар " " Ағаға қарап іні өсер , апаға қарап сіңлі өсер " деп тегін айтылмаған . Ағасының әйелі кішілеріне жеңге , үлкендеріне келін болады . Апаларының күйеуі кішілеріне жезде , үлкендеріне күйеу бала болады . Ағасының әйелі інісінің әйеліне абысын болса , кішісі - келін . Қазақ халқында кіші келіндері абысындарының атын атамай , " жеңеше " деп атайды . Келіндері ата-енесін және күйеуінің бауырларын атымен атамау салты бар . Оларға отбасындағы орындарына , мінез құлықтарына қарай ат қояды . Күйеулерінің атын көпшіліктің алдында атамай , " отағасы ", " біздің үйдің кісісі " т . б . осындай атаулармен атайды . Күйеуінің ағалары мен інілерін " қайын аға ", " қайын іні " деп атайды . Қарындастары мен әпкелері келінге қайын апа мен қайын сіңлі . Оларға " әпке ", қайын сіңлілерін еркелетіп " ерке қыз ", " сұлу ", " әдемі қыз " деген сияқты атауларды жеңге , келіндер шебер тауып қояды . Қазақ халқында туыстық атаулары өте көп . Бұндай атаулар туыстардың арасында жиі қолданылады . Бір адамның немесе ағайынды кісілердің қыздарына үйленген адамдар бір-біріне бажа болады . Әйелдерінің жасы кіші іні , сіңлісі мен туыстары балдыз деп аталады . Жезде мен балдыз арасындағы қарым-қатынастың өте қызық екені қалжыңдасқандарынан көрінеді . Балдызы қалжыңмен жездемнің құлағын бұраймын деп ойнайды . Бөле деп бірге туған апалы-сіңлі кісілердің балаларының арасындағы туыстық қатынастың атауын айтады . Ерлізайыптылардың аталары , әкелері , үлкен ағалары туыс ағалары құда болады дағ аналары , әжелері , үлкен балалы-шағалы әпкелері құдағи болады . Іле-шатыстары бар құда адамдар құда-жекжат деп аталады . Құдаша мен құда бала деп ерлі зайыптылардың інілері мен сіңлі , қарындастары аталады .
Адамның өзінің бел баласы - ұлы мен қызы . Ұлдан туған бала - немесе , қыздан туған бала - жиен болады . Кейде немере жиендерін туған немерем немесе туған жиенім деп атайды . Осы немесе мен жиеннен туған ұрпақ шөбере және жиеннен туған жиеншар деп аталады . Бұл үшінші ұрпақ болып саналады . Төртінші ұрпақты немесе ( шөпшек ) және туажат дейді .
" Жігіттің үшінші жұрты нағашысы " делінген . " Балалығыңды сағынсаң - нағашыңа бар , жігіттігіңді сағынсаң -қайныңа бар " дегендей , нағашы жұртына жігіттің анасының туыстары жатады . Туыстық қатынасы жақын шағашылар- нағашы ата , нағашы әже , нағашы апа , шеше , нағашы аға мен жеңге , нағашы апа мен жезде , нағашы іні мен келін , нағашы қарындас пен нағашы апа , шешесінің сіңлісінің туған балалары бөлелер болып саналады . Бөлелер , егер шешесімен бірге туған қыздарын туса , туған бөле , ал нағашысының қыздарынан туса - немесе бөле делінеді .
Нағашы мен жиендер әрқашан бір-біріне батым болған . Қалжыңдасып ойнай білген . Жиені нағашысына : " Қырық серкешімді алуға келдім " деп , арнайы нағашылап барады екен . Қазақта " нағашылап келдің бе ?", " жиендік жасайын деп жүрсің бе ?" деген қалжың сөздер осыдан қалған . Төркіндеп келген шешесімен еріп келген кішкентай жиендеріне нағашыларының бәсіре мал атап , жас төлдерге ен салдыру салты болған . Бұл салт қазір де орындалады . Малды , дәулетті нағашылар ол төлдердің өсіміне тимей , жиені ер жеткенде енші қылып береді екен . Нағашыларының қолында тәрбиеленген жиендерін үйлендіріп , үйлі жайлы етеді .
Халқымызды " Жиен ел болмас , желке ас болмас " деген мақалға қарсы келетін " Жиен ер болар - малы болса , желке ас болар - майы болса " деген мақалдың мағынасы- жиенді , қанша бағып тәрбиелесең де , сіңбейді дегенді білдіреді . Нағашы жұрты , қанша жақсы болса да , жігітке өз елі ыстық әрі қымбат . Атасы мен жері , елі басқа болғандықтан , нағашы мен жиен бірін-бірі күндемеген . Ағайын арасының ұсақ кикілжіңі олардың арасында жат қылық саналады . Біріне бірінің құрмет пейілдері таза болған .
Жиын-тойларда ағайынның көмегі зор . Қазақ халқының салт-дәстүрлері ағайынсыз арындалмайды . " Туғаныңмен сыйласпасаң , кең дүниеге сыймассың ", " Ағайын бірде араз , бірде тату ", " Ырыс қашса да , туыс қашпайды " деген мақалдар ағайынның адам өміріндегі маңызды орнын көрсетеді .
ӘДЕБИЕТТЕР .
1 . Жігіттің үш жұрты : туыстық қатынастар хақындағы әңгімелер жинағы / құраст . Естенов А . -Алматы : Қайнар , 1994 ж . -191 б . 2 . Ниязбеков М . Біз қалай туысамыз ? - Алматы : Өнер , 1991 ж . -46 б . 3 . http :// www . ethnonet . ru / ru / pub / 0504-02 . html 4 . Арғынбаев Х . Қазақ отбасы : қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек / Халел Арғынбаев . -Алматы : Қайнар , 1996 ж . - 285 б .
21