¹ 3-4 ( 11 ) 2016 Linguistics і ünlüsü [ і ]
Yukarı dar , ön damak , düz ünlü sesi ifade eder ve kelimenin her yerinde görülür . M . T . Tomanov ’ a göre “ i ünlüsü , Türk dillerinin hepsinde ; özellikle belirtmek gerekirse Kazak , Karakalpak , Nogay , Tatar , Başkurt , Çuvaş dillerinde akustik bakımdan benzerdir . Bu ses , ı sesinin ince karşılığıdır ” [ 8 , 63 ] Kazak Türkçesi`ndeki i , diğer pek çok Türk şivesine göre çok daha kısadır .
о ünlüsü [ о ]
Arka damakta , yarı açık olarak telaffuz edilen geniş-yuvarlak bir sestir . Bu ünlü , ön damakta , kapalı olarak telaffuz edilen dar-yuvarlak bir sestir . M . Tomanov , söz başında o ünlüsü önünde belli belirsiz işitilen w sesini u olarak tanımlamış ( uo ) ve bunun açık bir diftong yarattığını iddia etmiştir [ 9 , 49 ]. En önemli özelliği birinci heceden sonraki hecelerde de bulunmasıdır . M . T . Tomanov , Türk şivelerindeki o ünlülerinin menşe bakımından iki ayrıkökene dayandıklarını ; bunların bir tanesinin Ana Türkçe sözlerdeki o , diğerinin ise Rusça ’ dan geçen sözcüklerin bünyesinde bulunan o olduğunu ; Türk o ’ sunun ile Rus dilindeki o ’ nun karşılaştırılması durumunda epey bir kapalı telaffuz edildiğinin görüldüğünü ; çünkü , Türk o ’ su telaffuz edilirken dudakların yanlara doğru daha çok büzüştüğünü ve ağız boşluğunun çok az genişlediğini belirterek , bu durumun çağdaş Türk şivelerinin çoğunda böyle olduğunu ifade eder [ 8 , 55 ].
ö ünlüsü [ ө ]
Ön damakta , yarı açık olarak telaffuz edelin geniş-yuvarlak bir sestir . Tıpkı o gibi normalden kısadır ve birinci heceden sonraki hecelerde de görülür . ö ünlüsünün söz başında da belli belirsiz bir w sesi vardır . Fonetik uzmanı M . T . Tomanov , Kazak Türkçesindeki bu durumla ilgili şunları söylüyor : “ Kazak , Karakalpak , Nogay , Kumuk , Karaçay-Balkar dillerindeki ö sesinin ; başka dillerdeki ö ’ den bir farklılığı vardır . Bu dillerdeki ö , monoftongdan çok diftonga yakındır ; zira , önünde ince ve dar bir ünlü işitilir . Yine de bu durum , yalnızca sözcük başında geçerlidir . Hece içlerinde ise ö ’ nün ancak bir monoftong olduğu malum ”[ 8 , 55 ].
u ünlüsü [ ұ ] Arka damakta , kapalı olarak telaffuz edilen dar-yuvarlak bir sestir . u [ ұ ] sesi , özellikle telaffuzu açısından o ’ ya benzemektedir . Bu harfin Kazakça`da 1950`ye kadar Уу ?? şeklinde kullanıldığını daha önce belirtmiştik .
ü ünlüsü [ ү ]
Ön damakta , kapalı olarak telaffuz edilen dar-yuvarlak bir sestir . Başkurtça , Kırgızca ve Tatarcada da bulunan bu ses , yuvarlak ünlüler arasında en yuvarlak olan ünlüdür . Bu ünlünün söz başlarında da belli belirsiz bir w sesinin işitildiğini belirtmeliyiz .
Ünsüz harfler , tek başına söylenemeyen , ancak bir ünlü yardımıyla söylenebilen sesleri karşılayan harflerdir .
b ünsüzü [ б ]
Tonlu ve patlayıcı bir sestir . Bir hece okunuşunun dışındaki iki dudak birbirine çok daha gevşek olarak yapışır . Bu konuda R . Sızdıqova ; “ Rus Dilini iyi bilen bugünün gençlerinin Kazakça konuşma pratikleri sırasında Kazak sözlerindeki b sesini Rusça ’ daki gibi telaffuz ettikleri , bu sesi iki dudağı birbirine çok sıkı yapıştırarak söyledikleri fark ediliyor . Bu Kazak dilinin seslik normlarına aykırı bir durumdur ” [ 10 , 117 ] demektedir .
v ünsüzü [ в ]
Tonlu ve sızıcı bir sestir . Bu ünsüz Kazakça kelimelerde bulunmaz . Ancak , Rusça , Arapça ve Farsça gibi başka dillerden alınmış kelimelerde bulunur . Kırgız , Karakalpak , Başkurt ve Nogay Türkçelerinde de kullanıldığı sözcükler de daima Rusça ’ dan alıntı sözcüklerdir . M . T . Tomanov da , Türki Tilderiniñ Salıstırmalı Fonetikası “ Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Fonetiği ” adlı kitabında v ünsüzünün ( diğer Türk şivelerinde ) çoğunlukla vagon gibi başka dillerden giren sözcüklerin bünyesinde bulunduğunu ; ancak , Azerbaycan ve Türkiye Türkçelerinde ; hatta Türk Dünyası ’ nın en doğusunda konuşulan Salar ve Sarı Uygur Türkçelerinde Türkçe asıllı sözcüklerde dahi fonetik ses değişimleri neticesinde ortaya çıkabildiğini ifade ediyor [ 8 , 69-70 ].
g ünsüzü [ г ] Tonlu ve patlayıcı bir ünsüzdür . Kazakçada inceltilerek telaffuz edilir ve iki ünlü arasında sızıcılaşır . Rusça kelimelerdeki g ' ler ise Rusçada olduğu gibi biraz daha kalın söylenirler .
ğ ( g ) ünsüzü [ ғ ]
Tonlu ve sürekli , sızıcı bir ünsüzdür . Eski Türkçe ’ de yaygın olarak kullanılan bu ünsüz , ince karşılığı olan g gibi pek çok batı ağzında kaybolmuş , bazılarında ise w , v yahut u ’ ya dönüşmek suretiyle arkasında bir iz bırakmıştır [ 11 , 38 ]. Bu durum Kazak Türkçesi`nde de bulunmaktadır .
j ünsüzü [ ж ]
Dil önü , patlayıcı , tonlu , ünsüz sesi efade eder . Kazak Türkçesinde y- > j`ye dönüştürülen bir sestir . Karakalpak ve Kazakça ’ da j ünsüzünün özellikle çok sayıda söz başında kullanıldığı genellikle bir alıntı sözcüğe işarettir . j- sesini Türkçe ’ de asli olarak bulunduğunu söylemek zordur . Diyalektolog J . Dosqarayev ’ e göre “ Kazakça ’ nın bazı ağızlarında c ’ nin j ’ ye dönüşüm süreci tamamlanmamıştır ”[ 12 , 139 ]. G . Karibayeva da c sesinin j`e dönüştüğünü söyliyor . M . T . Tomanov , Türki Tilderiniñ Salıstırmalı Fonetikası “ Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Fonetiği ” adlı kitabında ; Azerbaycan , Türkiye , Kırgız , Çuvaş gibi şivelerde j foneminden başka , affrikat c foneminin de ( o дж diyor ) bulunduğunu , yine de bu sesin varlığının bir iki Türk şivesiyle sınırlandırılamayacağını , Kazak , Tatar , Uygur , Özbek gibi Türk şivelerinde de bir ağız özelliği olarak var olduğunu söylüyor [ 8 , 71 ].
18