Linguistics
¹ 3-4( 11) 2016
Kurmanbaiev, D. Sultangazin, R. Düysenbaiev gibi bilim adamları ise Arap alfabesini uygun görmüştür. Sovyetler Birliği Merkezi Hükümeti tarafından 24 Ocak 1929`da 29 harfli Latin alfabesi kabül edilmiştir. Kabul edilen Kazak alfabesi şu şekilde olmuştur: a, d, g, k, n, p, s, v, b, e, j, l,?, q, t, ь, c, ơ, ı, m, o, r, u, z, ө, ә, ç, ү, һ
Latin alfabesi belli bir dönemde uygun olmasına rağmen bilim ve medeniyetin gelişim sürecine bu alfabe de yetişememiştir. Bunun gibi sorunların giderilmesi için Kiril alfabesine geçiş işlemleri başlatılmıştır [ 3, 20-23 ]. 1929 yılında kabul edilen alfabe ve yazım kuralı Kazak Türkçesi için fazla etkili olmamıştır. Bu yüzden 1930`lı yıllarda bu konu üzerinde yeni projeler yürütülmüş ve A. Sadvakasov, S. Amanjoıov, K. Jubanov, X. Basımov, Bekenov gibi Kazak bilim adamları uluslararası kelimelerin ve terimlerin yazılışı, harf sayısının azaltılması üzerinde çalışmalarını sürdürmüştür. 10 Kasım 1940 yılında Sarsen Amanjolov`un uyarladığı Kiril alfabesi kabul edilmiştir. Bügüne kadar kullanılmaya devam edilen Kiril alfabeli Kazakistan alfabesi şu işaretlerden oluşmaktadır: а( а), ә( а-е arası), б( b), в( v), г( ince g), ғ( kalın g), д( d), е( söz başında ye okunur, söz içinde e okunur), ё( yo), ж( j), з( z), и( iy), й( у), к( ince к), қ( kalın k, q), л( l), м( m), н( n), ң( nazal n, genizden n, ñ), о( о), ө( ö), п( р), р( r), c( s), т( t), y( uv), ұ( u), ү( ü), ф( f), х( hırıltılı h), һ( geniş h), ц( ts), ч( ç), ш( ş), щ( şç), ъ( kalın ün verir), ы( ı), і( i), ь( inceleştirir), э( ė), ю( yu), я( ya). Bu alfabede Kazak Türkçesi`ndeki sesleri göstermek üzere Rus alfabesi`ndeki 33 harfe 9 harf ilave edilmiş ve 42 harfli olarak sunulmuştur. Ilave edilen harflerden Ұ, 1950`ye kadar?? şeklinde kullanılmıştır [ 3, 24 ].
Bügünkü Kazak Türükçesinde on altı ünlü vardır: а, о, ұ, ы, у, ә, е, ө, ү, і,?, и. Ünlüler oluşum noktalarına göre, açıklık kapalılık dereceleine göre, dudaklaın durumuna göre şu şekilde sınıfıandırılır [ 4, 5 ]:
1. |
Oluşum Noktalarına Göre Ünlüler, kalın ve inci ünlü olmak üzere ikiye |
ayrılır. |
a. |
Kalın: а, о, ұ, ы,( у) |
b. |
Inci: ә, е, ө, ү, і,?, и,( у) |
2. |
Açıklık Kapalılık Dereceleine Göre Ünlüler: |
a. |
Geniş ünlü: а, ә, о, ө, е, э |
b. |
Dar ünlüler: ы, і, и, у, ұ, ү |
3. |
Dudakların Durumuna Gore Ünlüler: |
a. |
Yuvarlak: о, ө, ұ, ү, у |
b. |
Düz ünlü: а, ә, е, ы, і, и, э |
Bügünkü Kazak Türükçesinde 26 ünsüz vardır: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ. Ünsüzler oluşum noktaları bakımından, oluşum usulü bakımından ve temas dereceleri bakımından sınıflanabilir: a. Akıcı ünsüz: л, м, н, ң, р, й,( у) b. Ölümlü ses: б, в, г, ғ, д, ж, з c. Ötümsüz: к, қ, п, с, т, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ
Ünlü harfler, ses yolunda hiçbir engel ve zorlamayla karşılaşmayan seslerdir. Bunlar tek başına okunur, heceleri oluşturur ve çok özel bir yere sahiptir. Ünlüler için Ahmet Baytursunulı’ nın“ sözün canı” [ 5, 325 ], Qajım Basımulı’ nın ise“ sözün can damarı” [ 6, 16 ] ifadelerini kullanmaları, önemlerini anlatma noktasında hiç de abartı değildir.
a ünlüsü [ a ] Arka damak, düz, geniş ünlü sesi ifade eder. Kelimelerin her hecesinde kullanılır. Kazakça’ daki a, sesi her zaman için kalın bir ünlü olup, bazı iddiaların aksine ince varyantlarına kesinlikle rastlanmamaktadır [ 7, 39 ].
Kazak Türkçesinin, bilcümle Türk Dilinin en kullanışlı seslerinden biri olan a, ince ünlülerin bulunduğu sözler dışında, kalın sıradaki sözlerin her bölgesinde rahatlıkla vazife alabilmektedir. M. T. Tomanov’ a göre,“ a ünlüsünün Türk şivelerinin Özbekçe ve Tatarca dışındaki kahir ekseriyetindeki telaffuzu ve kullanım sıklığı aynıdır [ 8, 17 ].
ä ünlüsü [ ә ]
Geniş-düz olarak ve açık telaffuz edilir. Arap ve Farsçadan gelen kelimelerde ә harfi a harfinin incesidir. ä ünlüsünün Kazak Türkçesi“ Tatar, Başkurt, Karakalpak, Türkmen, Uygur ve Özbek Türkçesinde de kullanıdığını” belirten M. T. Tomanov,“ Azerbaycan ve Uygur lehçelerinin bu sesi genellikle Türkçe asıllı sözcüklerde, diğerlerinin ise alıntı sözcüklerde kullandığını” [ 8, 19-20 ] da sözlerine ekler. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen bu ses a ve e arasındaki bir sestir. İlminskiy de a ile ä’ yi ayıramamış. Ancak S. Amanjolov, 1940 yılında Orıs Alfavitine Negizdelgen Qazaqtıñ Jaña Alfaviti men Orfografiyası“ Rus Alfabesi Temelli Yeni Kazak Alfabesi ve İmlası” adlı kitabında ä sesinin, a’ nın incesi olduğunu ve bu ünlünün Kiril alfabesinde? harfiyle karşılanacağını belirtiyor.
e ünlüsü [ e ]
Orta geniş, ön damak, düz ünlü sesi ifade eder. Genelde e harfi a harfinin incesidir. M. T. Tomanov, günümüz Türk şivelerinde( ve tabi Kazak Türkçesinde) köken itiariyle iki türlü e ünlüsü bulunduğunu, bunlardan birinin Ana Türkçe sözcüklerdeki e, diğerinin ise Rusça sözcüklerin bünyesinde bulunan e olduğunu belirterek; bunlardan Ana Türkçe e’ nin a ünlüsünün eşi olan ses olduğu hatırlatıyor [ 8, 53 ].
ı ünlüsü [ ы ]
Arka damak, dar-düz ve orta açıklıkta telaffuz edilir. Türki Tilderiniñ Salıstırmalı Fonetikası“ Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Fonetiği” adlı kitabın yazarı M. T. Tomanov’ a göre“ Dil ardında( arka damakta) kalın olarak telaffuz edilen ı fonemi, Türk dillerinin büyük çoğunluğunda bulunmakta olup, yalnızca Özbek ve Uygur Türkçelerinde tam olarak bu sesi karşılayacak bir ses mevcut değildir. Bu dillerde ı ile i, birbiriyle karışmış haldedir ve ses i sesine dönüşmüştür”[ 8, 62 ]. Kazak Türkçesi`nde ı sesi olduğu gibi çıkar. fakat Türk çivelerinde farklılık gösterebilir. Türk şivesinde istisna durumlar vardır.
17