EURASIAN EDUCATION №3-4 2016 | Page 19

Linguistics

¹ 3-4 ( 11 ) 2016

Kurmanbaiev , D . Sultangazin , R . Düysenbaiev gibi bilim adamları ise Arap alfabesini uygun görmüştür . Sovyetler Birliği Merkezi Hükümeti tarafından 24 Ocak 1929`da 29 harfli Latin alfabesi kabül edilmiştir . Kabul edilen Kazak alfabesi şu şekilde olmuştur : a , d , g , k , n , p , s , v , b , e , j , l , ?, q , t , ь , c , ơ , ı , m , o , r , u , z , ө , ә , ç , ү , һ

Latin alfabesi belli bir dönemde uygun olmasına rağmen bilim ve medeniyetin gelişim sürecine bu alfabe de yetişememiştir . Bunun gibi sorunların giderilmesi için Kiril alfabesine geçiş işlemleri başlatılmıştır [ 3 , 20-23 ]. 1929 yılında kabul edilen alfabe ve yazım kuralı Kazak Türkçesi için fazla etkili olmamıştır . Bu yüzden 1930`lı yıllarda bu konu üzerinde yeni projeler yürütülmüş ve A . Sadvakasov , S . Amanjoıov , K . Jubanov , X . Basımov , Bekenov gibi Kazak bilim adamları uluslararası kelimelerin ve terimlerin yazılışı , harf sayısının azaltılması üzerinde çalışmalarını sürdürmüştür . 10 Kasım 1940 yılında Sarsen Amanjolov`un uyarladığı Kiril alfabesi kabul edilmiştir . Bügüne kadar kullanılmaya devam edilen Kiril alfabeli Kazakistan alfabesi şu işaretlerden oluşmaktadır : а ( а ), ә ( а-е arası ), б ( b ), в ( v ), г ( ince g ), ғ ( kalın g ), д ( d ), е ( söz başında ye okunur , söz içinde e okunur ), ё ( yo ), ж ( j ), з ( z ), и ( iy ), й ( у ), к ( ince к ), қ ( kalın k , q ), л ( l ), м ( m ), н ( n ), ң ( nazal n , genizden n , ñ ), о ( о ), ө ( ö ), п ( р ), р ( r ), c ( s ), т ( t ), y ( uv ), ұ ( u ), ү ( ü ), ф ( f ), х ( hırıltılı h ), һ ( geniş h ), ц ( ts ), ч ( ç ), ш ( ş ), щ ( şç ), ъ ( kalın ün verir ), ы ( ı ), і ( i ), ь ( inceleştirir ), э ( ė ), ю ( yu ), я ( ya ). Bu alfabede Kazak Türkçesi`ndeki sesleri göstermek üzere Rus alfabesi`ndeki 33 harfe 9 harf ilave edilmiş ve 42 harfli olarak sunulmuştur . Ilave edilen harflerden Ұ , 1950`ye kadar ?? şeklinde kullanılmıştır [ 3 , 24 ].

Bügünkü Kazak Türükçesinde on altı ünlü vardır : а , о , ұ , ы , у , ә , е , ө , ү , і , ?, и . Ünlüler oluşum noktalarına göre , açıklık kapalılık dereceleine göre , dudaklaın durumuna göre şu şekilde sınıfıandırılır [ 4 , 5 ]:

Bügünkü Kazak Türükçesinde 26 ünsüz vardır : б , в , г , ғ , д , ж , з , й , к , қ , л , м , н , ң , п , р , с , т , у , ф , х , һ , ц , ч , ш , щ . Ünsüzler oluşum noktaları bakımından , oluşum usulü bakımından ve temas dereceleri bakımından sınıflanabilir : a . Akıcı ünsüz : л , м , н , ң , р , й , ( у ) b . Ölümlü ses : б , в , г , ғ , д , ж , з c . Ötümsüz : к , қ , п , с , т , ф , х , һ , ц , ч , ш , щ

Ünlü harfler , ses yolunda hiçbir engel ve zorlamayla karşılaşmayan seslerdir . Bunlar tek başına okunur , heceleri oluşturur ve çok özel bir yere sahiptir . Ünlüler için Ahmet Baytursunulı ’ nın “ sözün canı ” [ 5 , 325 ], Qajım Basımulı ’ nın ise “ sözün can damarı ” [ 6 , 16 ] ifadelerini kullanmaları , önemlerini anlatma noktasında hiç de abartı değildir .

a ünlüsü [ a ] Arka damak , düz , geniş ünlü sesi ifade eder . Kelimelerin her hecesinde kullanılır . Kazakça ’ daki a , sesi her zaman için kalın bir ünlü olup , bazı iddiaların aksine ince varyantlarına kesinlikle rastlanmamaktadır [ 7 , 39 ].

Kazak Türkçesinin , bilcümle Türk Dilinin en kullanışlı seslerinden biri olan a , ince ünlülerin bulunduğu sözler dışında , kalın sıradaki sözlerin her bölgesinde rahatlıkla vazife alabilmektedir . M . T . Tomanov ’ a göre , “ a ünlüsünün Türk şivelerinin Özbekçe ve Tatarca dışındaki kahir ekseriyetindeki telaffuzu ve kullanım sıklığı aynıdır [ 8 , 17 ].

ä ünlüsü [ ә ]

Geniş-düz olarak ve açık telaffuz edilir . Arap ve Farsçadan gelen kelimelerde ә harfi a harfinin incesidir . ä ünlüsünün Kazak Türkçesi “ Tatar , Başkurt , Karakalpak , Türkmen , Uygur ve Özbek Türkçesinde de kullanıdığını ” belirten M . T . Tomanov , “ Azerbaycan ve Uygur lehçelerinin bu sesi genellikle Türkçe asıllı sözcüklerde , diğerlerinin ise alıntı sözcüklerde kullandığını ” [ 8 , 19-20 ] da sözlerine ekler . Kısa , kapalı , gırtlaktan gelen bu ses a ve e arasındaki bir sestir . İlminskiy de a ile ä ’ yi ayıramamış . Ancak S . Amanjolov , 1940 yılında Orıs Alfavitine Negizdelgen Qazaqtıñ Jaña Alfaviti men Orfografiyası “ Rus Alfabesi Temelli Yeni Kazak Alfabesi ve İmlası ” adlı kitabında ä sesinin , a ’ nın incesi olduğunu ve bu ünlünün Kiril alfabesinde ? harfiyle karşılanacağını belirtiyor .

e ünlüsü [ e ]

Orta geniş , ön damak , düz ünlü sesi ifade eder . Genelde e harfi a harfinin incesidir . M . T . Tomanov , günümüz Türk şivelerinde ( ve tabi Kazak Türkçesinde ) köken itiariyle iki türlü e ünlüsü bulunduğunu , bunlardan birinin Ana Türkçe sözcüklerdeki e , diğerinin ise Rusça sözcüklerin bünyesinde bulunan e olduğunu belirterek ; bunlardan Ana Türkçe e ’ nin a ünlüsünün eşi olan ses olduğu hatırlatıyor [ 8 , 53 ].

ı ünlüsü [ ы ]

Arka damak , dar-düz ve orta açıklıkta telaffuz edilir . Türki Tilderiniñ Salıstırmalı Fonetikası “ Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Fonetiği ” adlı kitabın yazarı M . T . Tomanov ’ a göre “ Dil ardında ( arka damakta ) kalın olarak telaffuz edilen ı fonemi , Türk dillerinin büyük çoğunluğunda bulunmakta olup , yalnızca Özbek ve Uygur Türkçelerinde tam olarak bu sesi karşılayacak bir ses mevcut değildir . Bu dillerde ı ile i , birbiriyle karışmış haldedir ve ses i sesine dönüşmüştür ”[ 8 , 62 ]. Kazak Türkçesi`nde ı sesi olduğu gibi çıkar . fakat Türk çivelerinde farklılık gösterebilir . Türk şivesinde istisna durumlar vardır .

17