GEÇMIŞTEN GÜNÜMÜZE GELEN KAZAK TÜRKLERININ KULLANDIĞI KIRIL ALFABESININ HARF DEĞIŞIMLERI
¹ 3-4( 11) 2016
Linguistics
Ғылыми мақалада қазақ әліпбиінің тарихи өзгерістері баяндалған. Қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне жеке- жеке талдау жасалынған.
В научной статье были рассмотрены исторические изменения казахского алфавита. Также сделан анализ звуковых особенностей казахского языка.
Kazakh alphabet ' s historical changes have been told in the scientific article. The letters ' features of Kazakh language has been one by one examined.
KUANYSH ZHUMABEKOV
Avrasya Araştırmaları ABD, Doktora Öğrencisi, Niğde Üniversitesi, Niğde
16
SAMAL BERMAGANBETOVA
Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi, Yüksek Lisans Öğrencisi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir
GEÇMIŞTEN GÜNÜMÜZE GELEN KAZAK TÜRKLERININ KULLANDIĞI KIRIL ALFABESININ HARF DEĞIŞIMLERI
Kazak Türkçesi, Kıpçak öbeğine ait Kazakistan`da konuşulan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Kazakistan dışında Çin, Özbekistan, Kırgızıstan, Afganistan, İran, Tacikistan, Rusya, Ukrayna, Türkiye, Doğu Türkistan, Türkmenistan ve Moğolistan`ın batı bölgesindeki Bayan Ölke`de yaşayan Kazak Türkleri tarafından da konuşulmaktadır. Kazak Türkçesi, Kıpçak dil grubundaki Karakalpak, Kırgız, Karaçay, Başkurt ve Balkar dillerine yakındır. Kazak Türkçesinin oluşumundan önceki dönemleri genel Türk dili tarihi içerisinde incelenmektedir. Kazakçanın eski şekilleri 24 harfli Orhun yazısı ile yazılmıştır. 19. yüzyılda Rus yönetimi altında yazı dili olan Kazakça kuzeydoğu ağızlarına dayanır. 1929`a kadar Arap, 1929-1940 yılları arasında Latin alfabesi ile yazılan Kazakça için 1940`ta Kiril asıllı yeni Kazak alfabesi belirlenmiştir.
Tarihten bildigimize göre; Kazak Türklerinin Kiril alfabesine geçmeleri Çarlık Rusya tarafından yapılan bir Ruslaştırma siyasetidir. Tümgeneral Skalon N. İ. İlmisnski ile İ. Altynsarin`den bir asır önce şöyle demiş,“ Kazaklar için Rus grafiği ile yeni bir alfabe hazırlap, başka da kitaplar yazabilir miyiz, acaba?” [ 1, 74 ]. Ancak bu fikir bir asır sonra ele alındı. XIX. asrın ikinci yarısında Kazak yazısı için Rus grafiğin kullanma hareketi başlanmış. 1850`lerin sonlarında misyoner N. İ. İlminski`in en önemli aracı alfabe değiştirme hareketidir. Rus alfabesini Kazak Türkçesi`ne uygulamak isteyen İlminski ilk defa tecrübe olarak 1861 yılında“ Materiyalı k İzuçeniyu Kirgizskogo Nareçiya” adlı kitabını Rus alfabesiyle çıkarmıştır. N. İlminski adı geçen eserinde Kazak Türkçesindeki ünlülerin sayısını 9 olarak belirtmiştir: а, ä, е, ы, і; о, ő; у,?. Kazakça`nın ünsüz sayısını ise 19 olarak vermiştir: п, б, м, w, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, j, қ, ѓ, њ. Yeni alfabede Kazak Türkçesindeki özel sesleri işaretlemek için Rus alfabesinde olmayan ilave edilen işaretler kullanılmıştır. Mesela, ә yerine ä işareti, ө- ő, ү-?, і-i, ы-ы, ң- њ, қ- қ, ғ- ѓ işaretleri kullanılmıştır. Ilminski`den sonra Kazak Türklerine ilgili birkaç kitaplar yayınlandı. Yayınlandığı kitaplar şunlardır: V. V. Grigoriev“ Samouçitel russkoi gramotı dliya kirgizov”, V. V. Radlov“ Obrazsı narodnoi literaturı tyurkskih plemen Yujnoi Sibiri i Cungari”( 1870), P. M. Melioranski“ Kratkaya grammatika kazak-kirgizskogo yazıka”( 1897) ve V. A. Vasiliev“ Obrazsı kirgizskoi narodnoi slovesnosti” [ 2, 72-73 ]. Kazak aidını I. Altınsarin`in“ Kırgız-Kazak Hrestomatiyası” adlı eseri de Rus alfabesiyle yayınlanmıştır. Altınsarin adı geçen eserinde Kazak Türkçesinin özel seslerin şu şekilde kullanmış: қ, к sesleri yerine к, ө, ү, ұ, у sesleri yerine tek у harfin, а, ә seslerin а, г, ғ yerine sadece bir г işaretin kullanmış. Ң ise нг olarak kullanılmış, і yerine и, и yerine і işaretlenmiş. Bazı yerlerde ь harfi kullanılmış. Herhalde bu kelimeyi inceletmek için kullanılmış.
Arap alfabesi temelinde Kazak Türkçesine uyarlama çalışmaları, A. Baitursınulı`nın en önemli çalışmalarından biridir. 1910 yılında Baitursinulı Kazak Türkçesi fonetiğine göre düzenlenmiş alfabeyi“ Ayqap” dergisi ve“ Qazaq”
?,?,, ن, م, ل, ث, گ, ك, ق, ع, س, ز, ر, د?,, ج, ت, پ, ب, ا: şekildedir gazetesi aracıyla halka tanıtmıştır. Sunulan alfabe şu
ة, ي, ئ) ه( е), ى( ы), وو( ұ), و( о), ا( а Ünlü sesler:
Ünsüz sesler: б( ب), п(?), т( ت), ж( ج), ш(?), д( د), р( ر), з( ز), с( س), ғ( غ), қ( ق), к( ك), г(?), ң(?), л( ل), м( م), н
) ن( Yarım ünlü: у( و..), й(?) Böylece 24 harften oluşan alfabayi kendisi“ Kazak yazısı” olarak adlandırdıysa, Rus bilim adamları Baitursınulı`nın alfabesini“ Baytursınovskyi alfavit” olarak adlandırmıştır. Baytursınulı`nın uyguladığı Kazak alfabesi 1924 yılında Orenburg`da Kazak-Kırgız bilim adamları kurultayı`nda Kazakistan Türkleri için resmi alfabe olarak onaylanmıştır. Bu alfabe Uygur, Kırgız, Karakalpak gibi Türk halkları arasında da etkili olmuştur.“ Töte jazu” adıyla kullanılan Arap yazılı Kazak alfabesi 1929 yılında Latin harflerinin kabulüne kadar da geçerliğini korur. Arap alfabesinin kullandığı ilk dönemde, alfabe ve imlayı islah çalışmaları yapılmış. Fakat Kazak Türkçesi`nin ses özelliklerine uygun bulunmadığından 1924-1925 yılında Latin alfabesine geçmesi gerektiği, değişik tarihlerde düzenlenen seminer ve konferanslarda, Sovyetler Birliği`ndeki Türk aydınları tarafından tartışılarak çesitli karalar alınmıştır. Sovyetler Birliği Merkezi Hükümeti tarafından dergi ve gazetelerde alfabe reformu, yazım ve telaffuz, yazılı dilin hangi ağız üzerine kurulacağı gibi tartışmalar açılıp, bu dönemde önemli bir yer tutmuştur. N. İ. İlmisnski, İ. Altynsarin, W. Radlov, V. Vasiliev gibi bilim adamları Kazak Türkçesi`ne Rus alfabesini, A. Baitursınulı, A.