GEÇMIŞTEN GÜNÜMÜZE GELEN KAZAK TÜRKLERININ KULLANDIĞI KIRIL ALFABESININ HARF DEĞIŞIMLERI
¹ 3-4 ( 11 ) 2016
Linguistics
Ғылыми мақалада қазақ әліпбиінің тарихи өзгерістері баяндалған . Қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне жеке - жеке талдау жасалынған .
В научной статье были рассмотрены исторические изменения казахского алфавита . Также сделан анализ звуковых особенностей казахского языка .
Kazakh alphabet ' s historical changes have been told in the scientific article . The letters ' features of Kazakh language has been one by one examined .
KUANYSH ZHUMABEKOV
Avrasya Araştırmaları ABD , Doktora Öğrencisi , Niğde Üniversitesi , Niğde
16
SAMAL BERMAGANBETOVA
Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi , Yüksek Lisans Öğrencisi , Dokuz Eylül Üniversitesi , İzmir
GEÇMIŞTEN GÜNÜMÜZE GELEN KAZAK TÜRKLERININ KULLANDIĞI KIRIL ALFABESININ HARF DEĞIŞIMLERI
Kazak Türkçesi , Kıpçak öbeğine ait Kazakistan`da konuşulan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir . Kazakistan dışında Çin , Özbekistan , Kırgızıstan , Afganistan , İran , Tacikistan , Rusya , Ukrayna , Türkiye , Doğu Türkistan , Türkmenistan ve Moğolistan`ın batı bölgesindeki Bayan Ölke`de yaşayan Kazak Türkleri tarafından da konuşulmaktadır . Kazak Türkçesi , Kıpçak dil grubundaki Karakalpak , Kırgız , Karaçay , Başkurt ve Balkar dillerine yakındır . Kazak Türkçesinin oluşumundan önceki dönemleri genel Türk dili tarihi içerisinde incelenmektedir . Kazakçanın eski şekilleri 24 harfli Orhun yazısı ile yazılmıştır . 19 . yüzyılda Rus yönetimi altında yazı dili olan Kazakça kuzeydoğu ağızlarına dayanır . 1929`a kadar Arap , 1929-1940 yılları arasında Latin alfabesi ile yazılan Kazakça için 1940`ta Kiril asıllı yeni Kazak alfabesi belirlenmiştir .
Tarihten bildigimize göre ; Kazak Türklerinin Kiril alfabesine geçmeleri Çarlık Rusya tarafından yapılan bir Ruslaştırma siyasetidir . Tümgeneral Skalon N . İ . İlmisnski ile İ . Altynsarin`den bir asır önce şöyle demiş , “ Kazaklar için Rus grafiği ile yeni bir alfabe hazırlap , başka da kitaplar yazabilir miyiz , acaba ?” [ 1 , 74 ]. Ancak bu fikir bir asır sonra ele alındı . XIX . asrın ikinci yarısında Kazak yazısı için Rus grafiğin kullanma hareketi başlanmış . 1850`lerin sonlarında misyoner N . İ . İlminski`in en önemli aracı alfabe değiştirme hareketidir . Rus alfabesini Kazak Türkçesi`ne uygulamak isteyen İlminski ilk defa tecrübe olarak 1861 yılında “ Materiyalı k İzuçeniyu Kirgizskogo Nareçiya ” adlı kitabını Rus alfabesiyle çıkarmıştır . N . İlminski adı geçen eserinde Kazak Türkçesindeki ünlülerin sayısını 9 olarak belirtmiştir : а , ä , е , ы , і ; о , ő ; у , ?. Kazakça`nın ünsüz sayısını ise 19 olarak vermiştir : п , б , м , w , т , д , н , ж , з , ш , с , р , л , j , қ , ѓ , њ . Yeni alfabede Kazak Türkçesindeki özel sesleri işaretlemek için Rus alfabesinde olmayan ilave edilen işaretler kullanılmıştır . Mesela , ә yerine ä işareti , ө- ő , ү- ?, і-i , ы-ы , ң- њ , қ- қ , ғ- ѓ işaretleri kullanılmıştır . Ilminski`den sonra Kazak Türklerine ilgili birkaç kitaplar yayınlandı . Yayınlandığı kitaplar şunlardır : V . V . Grigoriev “ Samouçitel russkoi gramotı dliya kirgizov ”, V . V . Radlov “ Obrazsı narodnoi literaturı tyurkskih plemen Yujnoi Sibiri i Cungari ” ( 1870 ), P . M . Melioranski “ Kratkaya grammatika kazak-kirgizskogo yazıka ” ( 1897 ) ve V . A . Vasiliev “ Obrazsı kirgizskoi narodnoi slovesnosti ” [ 2 , 72-73 ]. Kazak aidını I . Altınsarin`in “ Kırgız-Kazak Hrestomatiyası ” adlı eseri de Rus alfabesiyle yayınlanmıştır . Altınsarin adı geçen eserinde Kazak Türkçesinin özel seslerin şu şekilde kullanmış : қ , к sesleri yerine к , ө , ү , ұ , у sesleri yerine tek у harfin , а , ә seslerin а , г , ғ yerine sadece bir г işaretin kullanmış . Ң ise нг olarak kullanılmış , і yerine и , и yerine і işaretlenmiş . Bazı yerlerde ь harfi kullanılmış . Herhalde bu kelimeyi inceletmek için kullanılmış .
Arap alfabesi temelinde Kazak Türkçesine uyarlama çalışmaları , A . Baitursınulı`nın en önemli çalışmalarından biridir . 1910 yılında Baitursinulı Kazak Türkçesi fonetiğine göre düzenlenmiş alfabeyi “ Ayqap ” dergisi ve “ Qazaq ”
?, ?, , ن , م , ل , ث , گ , ك , ق , ع , س , ز , ر , د ?, , ج , ت , پ , ب , ا : şekildedir gazetesi aracıyla halka tanıtmıştır . Sunulan alfabe şu
ة , ي , ئ ) ه ( е ), ى ( ы ), وو ( ұ ), و ( о ), ا ( а Ünlü sesler :
Ünsüz sesler : б ( ب ), п (?), т ( ت ), ж ( ج ), ш (?), д ( د ), р ( ر ), з ( ز ), с ( س ), ғ ( غ ), қ ( ق ), к ( ك ), г (? ), ң (? ), л ( ل ), м ( م ), н
) ن ( Yarım ünlü : у ( و ..), й (?) Böylece 24 harften oluşan alfabayi kendisi “ Kazak yazısı ” olarak adlandırdıysa , Rus bilim adamları Baitursınulı`nın alfabesini “ Baytursınovskyi alfavit ” olarak adlandırmıştır . Baytursınulı`nın uyguladığı Kazak alfabesi 1924 yılında Orenburg`da Kazak-Kırgız bilim adamları kurultayı`nda Kazakistan Türkleri için resmi alfabe olarak onaylanmıştır . Bu alfabe Uygur , Kırgız , Karakalpak gibi Türk halkları arasında da etkili olmuştur . “ Töte jazu ” adıyla kullanılan Arap yazılı Kazak alfabesi 1929 yılında Latin harflerinin kabulüne kadar da geçerliğini korur . Arap alfabesinin kullandığı ilk dönemde , alfabe ve imlayı islah çalışmaları yapılmış . Fakat Kazak Türkçesi`nin ses özelliklerine uygun bulunmadığından 1924-1925 yılında Latin alfabesine geçmesi gerektiği , değişik tarihlerde düzenlenen seminer ve konferanslarda , Sovyetler Birliği`ndeki Türk aydınları tarafından tartışılarak çesitli karalar alınmıştır . Sovyetler Birliği Merkezi Hükümeti tarafından dergi ve gazetelerde alfabe reformu , yazım ve telaffuz , yazılı dilin hangi ağız üzerine kurulacağı gibi tartışmalar açılıp , bu dönemde önemli bir yer tutmuştur . N . İ . İlmisnski , İ . Altynsarin , W . Radlov , V . Vasiliev gibi bilim adamları Kazak Türkçesi`ne Rus alfabesini , A . Baitursınulı , A .