Yëû Æåí ³ ñêå 70 æûë
ғана герман дивизиясының Ливияға жіберілуі Таяу шығыстағы Британ әскерлерін әуре-сарсаңға салды. Суэц каналына қауіп төнді. Бұған қоса осы уақыттарда Иракқа төңкеріс нәтижесінде билікке прогермандық Раш ид А ли келген ед і. Бұ л жағдай немістерге Үндістанға жол ашқандай болды. Ал Қиыр Шығыста Одақтас Германия мен Жапония, Оңтүстік Шығыс Азия мен Үндістанды жаулап алуға әрекеттер жасады [ 1; 439).
Автор осылайша соғысты суреттей келе мынадай тұ жыры мдар жас айды. Дэвид Фромкиннің о йы бой ынша, егер " Германия Поммельге со ғыс қимылдарын жылдам әрі жоспарлы түрде жүргізуді бұй ырған жағдай да оларғ а Ал ександрд ың Наполеонның армандаған іс-қимылдарына жетер дейді. Таяу Шығыстың бойымен неміс әскерлері ішкерілей енген жағдайда, Үндістанның ішкі аймағына өтіп, Жапондық әскерлермен бірігер еді. Бұдан кейін Ази я, А фрик а ди ктаторларымен ми нистрлердің қолына өтер еді. Автордың пайымдауынша егер немістер, Кеңестер мен Жапондықтар бір альянс құрған жағдайда олардың әскери күші мен ресурсы Англия мен АҚШ-тан асып түсер еді. Ал нацистік Гер мани я ко алицияны ң ли дері қал ды " деп қорытындылайды [ 1; 433).
Теодор Ф. К укты ң " Фиаско у атол ла М идуэй " зерттеуінд е 19 42 ж ылғы 4 и юньд егі Мидуэй аралындағы іс қимылдар жайында сөз қозғайды. Сондай-ақ егер жапондықтар жеңген жағдайда қандай орын алар еді. Олар Мидуэй аралын алып, жеңіспен жеңер болса, жапондықтар бірінен соң бірін алып өз жерлерге өз әскери пункттерін жасар еді дейді автор. Автор егер Жапония бұл соғыста жеңіске жеткен болса, олардың Австралияға шығу жоспары іске асу мүмкіндігі мол деп қорытады. Сонымен қатар Теодор Кук жағ дайд ың ө рістеу о йлар ын, мүмкіндіктер ін көрсетіп өтеді [ 1; 466).
ІI дүни ежүзілік соғ ысты еске алғ ан ж ағдайда көбінесе Перл-Харбор тілге тиек болатыны рас. Перл- Харбордағы соғыс жайлы Нью-Йорк университетінің тарих профессоры Элихью Роуз зерттеу жүргізіп еңбектер шығарады. Бұл еңбекте де жоғарыда болған пікірлер қайталанып келеді.
Шет елдерде Стивен Эмброуздың еңбектері жоғары бағаланады. Ол көбінесе тарихи оқиғаларды жазуға, талдауға арналған зерттеулер жүргізеді. Соның бірі ІI дү ниеж үзіл ік с оғыс қа байланысты жазылғ ан " Несоставши йся " День Д " шығ армасы. Бұл шығ армадағы ең бір қызы қты жағд ай адамзат тарихының өзгеруіне ауа-райының септігінің болуын сур еттейді. Оны ң ай туынша 1 524 жылы Испан Ваш ингтон тұманды пайд алана отырып Лонг- Айлендтен шығарғандығын 1944 жылғы 6 маусымдағы жағдаймен салыстырады. Автор операцияны баяндай кел е, мынандай тұжы рым жасайды. Нор манд ия жағ алауында егер бізді сәтс іздік кү тер болс а, коммунистер әлемді жаулап алар анық еді дейді " [ 1; 469).
Мәскеуде 1990 жылы жарық көрген Е. Я. Трояновскаяның редакциясымен шығарылған " Вторая мировая война в воспоминаниях У. Черчилля, Ш де Голля, К. Хэлла, У. Леги, Д. Эйзенхауэра " атты кітабында ІI дүниежүзілік соғыстың барысы нақты әрі, дерек көздерімен берілген [ 2; 214 ] Сондай-ақ соғыстың барысын реттеуші тұлғалардың іс-қимырдары, соғыс кезіндегі шешімдері толықтай өзгеріссіз орыс тіліне аударылып жазылған. Бұл кітапта жоғарыда айтылған қайраткерлердің естеліктерінен фрагменттер берілген. Бұл адамдар соғ ыс кездерінд е, ж алпы соғ ыс барысында өз елдерінің саясатын анықтап, сондайақ маңызды стратегиялық операциялар жүргізген болаты н. С оғыс аяқтала сал ысымен-ақ ол ар естеліктер жаза бастады. У. Черчиллдің 1948-1950
¹ 3( 3) 2015
жылдары жазылған алты томдық " ІI дүниежүзілік соғыс " кітабы, Ш де Голльдің " әскери мемуары " 1954 және 1956 жылдар жарық көрген, ал К. Хэллдің, Д. Эйзенхауэрдің естеліктері 1948 жылдары шықса, У. Легидің естеліктері 1950 жылдары басылып шыға бастаған болатын. Бұл естеліктер бұрынғы кездері, яғни соғыс аяқтала салысымен жазылғанымен де, Кеңестер Одағы территориясында аудармалары келмеді. Бұндай әдебиеттер елімізде арандатушы, буржуазиялық пиғылдағы еңбектер болып саналады [ 2:265 ]. Тек 1990 жылдардан бастап елімізде шетелдің әдебиетін аудар ып басып шығаруға жол бер іле бастад ы. Бұл біздің тарихш ылар ымызға салыстырмалы зерттеу жүргізуге мүмкіндік ашты. Кітаптағы материалдар арнайы соғыс барысындағы Батыс мемлекеттерінің КСРО мен арадағы қарымқатынастарын олардың көзқарасы бойынша қарастыру үшін терілгендігі байқалады.
У. Ч ерчи лльд ің естеліктер інде Пол ьшаның, Францияның жеңіліс табуы жайында баядалады. Өз естеліг інде У. Ч ерчи лль былайша баяндайд ы: " Польшаның күйреуі соншалықты жылдам қарқынмен жүрді, ал Кеңестер әскері болса Гитлермен келісімге келген жерлерге кіре бастады. 29 қыркүйекте Польшаны бөлу жөнінде орыс-герман келісіміне қол қо йылд ы. Бұл К еңес тер Одағ ының батыс шекарасының жалаңаш қалуы десе де болады. Оның Польшаға көмек көрсетпеуінің нәтижесінде оларға жау есебінде қалды, сондай-ақ Германиямен шекаралас шығ а кел ді. Бұ л олардың нейтр алдық атағы нан айырылып қалуы " дейді [ 2; 271 ]. Сонымен қатар " Морской лев " операциясы жайлы ашып жазылған және де 1939-1941 жылғы совет-герман қатынастары жайлы сөз қозғалды. 1942 жылғы В. М. Молотовтың антифашистік коалиция құру мақсатында Лондонға келген іс-сапары жайлы, сол жылдың тамыз айындағы өзінің Мәскеуге келген іс-сапары жайлы естелік ретінде ашып көрсетеді.
У. Черчилль өз естелігінде 1940 жылғы Германияның Англияғ а шабылуын өте әс ерлі жазған. Ол Гер мани яның Бри тани яға соққысы Англ ия тарихындағы ең ауыр кезең болды. Бірақ біздің көне арал, ондағы ұлт құламады, қарсы тұра алды, біз тиранның ең үлкен жеңіліске шыққан жерінен соққы бере алд ық дей келе Англияның ІI дүни ежүзілік соғыста мойымағандығын, жеңісті мемлекет ретінде қарастырады [ 2; 276 ].
Ш де Голль мемуарынан жинаққа алты бөлімі енген. Бірінші томның негізгі бөлімдері енген. Онда француз әскерінің соғыс қарсаңындағы жағдайы баяндалады. Ш де Голль 1940 жылғы Азат Франция қозғалысының пайда болуын соғыс кезіндегі бұл қозғалыстың қызметі жай лы с өз қозғайды. Екінші томы нан алынған Францияның азат етілуімен Парижге уақытша өкіметтің орнауы енгізілген. Ш де Голль өз естеліктерінде Францияның азат етілуін ашып көрсеткен. Болған уақиғаны со ғыстың Е уропа территориясынд ағы қарқынын дәл суреттеген [ 2; 291 ].
Бұл жинақтағы ең бір ес теліктер К. Х эллд ың еңбегінен көруге болады. Бұнда АҚШ-тың билеуші топтарының Гитлердің Кеңестер Одағына шабуыл жасауына көзқарастары берілген. 1943 жылдардағы Американ-Жапон келіссөздері, Жапонияның Пери Харбордта шабуылы сынды ірі оқиғаларға талдау жасалған.
У. Леги естеліктерінен оның Вишаға еніп басып келуі, Тегеран және Каир келіссөздерінің жүйесі жайлы. Сонымен қатар с ол кездегі ауыр қару бол ып табылатын атомдық және бактериологиялық қарулар жөнінде естеліктер енген. Жапонияның тізе бүгу себептері де кеңінен қамтылады.
Д. Э йзенхауэрдің естеліктерінде " Оверлорд " операциясы ашып жазылған. Д. Эйзенхауэр жеңістің
5