¹ 3( 3) 2015
болатын түрлi шаңдар Күн сәулесiнiң Жердiң бетiне түгел түсуiне кедергi келтiредi. Ультракүлгiн сәулелерiнiң жетiспеушiлiгi балаларда авитаминоз және рахит ауруларын туғызады.
Атмосфераның құрамындағы зиянды заттардан жануарлар мен жабайы аңдар да уланады. Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар құрамындағы фторлы және мышьякты қосылыстардан бал аралары уланып, олардың бал жинау қабiлетi төмендейдi. Бiрқатар мемлекеттерде жабайы аңдардың( бұғы, қоян мен қырғауыл, т. б.) атмосфераның құрамындағы күкiрттi газ, мышьяк, сурьманың әсерiнен улану оқиғалары көп кездеседi. Өсiмдiктер үшiн әсiресе улы болып саналатыны күкiрттiң, фтор, хлордың қосылыстары мен көмiрсутектер. Олар ауылшаруашылық дақылдарына, орман мен бақтар, парктерге үлкен зиян келтiредi.
12. Атмосфералық ауаны ластанудан сақтау және қорғау жолдары.
Атмосфералық ауаның ластануымен күресу мәселесi күрделi, жан-жақты және үлкен материалдық шығындар мен күштi қажет етедi. Дегенмен ғылыми-техникалық прогресстiң қазiргi заманғы даму деңгейi адам организмi мен қоршаған ортаға зиянды әсер ететiн заттардың түзiлуiн және бөлiнуiн азайтып, ластанудың алдыналудың iс-шараларын жасауға мүмкiндік бередi.
Қалалық елді мекендердегі ауа бассейндерінің ластану деңгейі жоғары. Себебі, автокөліктерден шығарылатын зиянды заттардың жылдық мөлшері: Қостанайда 119,4 мың т, Шымкентте 87,3 мың т, Алматыда 85,0 мың т, Павлодарда 74,7 мың т, Көкшетауда 53,6 мың тонна. Қалдық заттардың құрамындағы көмірсутек диоксидінің мөлшері 70-80 пайызды құрайды. Ауаның ластануы дегеніміз не? І. Ластану деген- адамның денсаулығына әсер ететін ауаның, судың, топырақтың, тамақ өнімдерінің кезкелген түрге өзгеруі. Ластауыштардың көбі қатты, сұйық және газды түрдегі химиялық заттар болып келеді. Олар ресурстарды пайдалану және қайта өңдеу кезіндегіқалдықтарынан пайда болады. Ластану сондайақ энергияның қажетсіз таралуынан да, мысалы артық жылу, шу және радиациядан болады. Қазіргі уақытта ластауыштарды 8 категорияға бөледі. ІІ. Қаланың өнеркәсіптері атмосфералық бассейнге,
Ýêîëîãèÿ
кеңінен таралған және арнайы ингредиенттерді бірге санағанда 40-қа жуық улы компоненттер таралады. Қала ауасының ластануының негізгі көздері болып: автокөліктер, энергетика кәсіпорындары, ауыр машина құрылысының зауыты, ауыл шаруашылығы машиналар зауыты. Атмосфералық ауаның ластануы табиғат ортасының жағдайына әсер етеді. Себебі ол жерде өлі және тірі ағзалардың өзара қатынастары өзгереді.
Ауа мұхиты өзін-өзі ластауыштардың бір бөлігі стротосфераға кіреді. Ірі және майда аэрозольдік бөліктер, газдардың көбі бұлтты суда еріп, жаңбырмен бірге жерге түседі. Атмосфераның ластануы мен тазартылуы бір-біріне қарсы тұрған үрдістер. Сонымен ластанған кезде табиғатта қарсы қорғауыш реакцич пайда болады. Біз атмосфераның ластануы не екенін білдік. Ал ол расында өмірге қауіпті ме? Дәрігерлердің пікірінше, шынымен ауаның ластануы адам денсаулығына әсер етеді деп айта аламын. Мысалы Қызылорда облысын алып қарайтын болсақ облыс экологиялық апат аймағына жатады. Мұнда Байқоңыр қаласында аспанға зымырандар ұшырылып жатыр. Соның салдарынан аспанның озон қабаты тесіледі және өсімдіктер уланады. Ауа-райы да күрт өзгеріп адам денсаулығына әсер етеді. Зиянды заттардың таралуын қысқарту үшін кешенді шаралар қолданылады: өндіріс үрдісінің технологиясын жаңарту, қалдықсыз, аз қалдықсыз технологияны енгізу, газ тарату және шаң-газ тарату конструкцияларының жолдарын жаңарту, құралдардың герметизациясы, жаңа транспорттық жүргізушілерді құрастыру т. б.
Ғалымдардың сөзінше, адамдар арасындағы өлімжітімнің көбеюіне өндіріс пен өнеркәсіп орындары санының артуы салдарынан болатын климаттың өзгеруі мен озон қабатының бұзылуы сияқты факторлар да үлкен әсерін тигізіп отырған көрінеді. Тропосферадағы озон концентрациясы мөлшерінің өсуі демікпе ауруларының санының өсуіне себеп болып, соның кесірінен әлем бойынша жылына 470 мың адам өмірден өтеді екен. Қауіп-қатерді талдау әдістемелерінің ең маңызды атқаратын рөлі адам денсаулығы мен экожүйелердің жағдайы үшін қауіп-қатерді бағалаудағы заманауи амалдарды тепе-тең ұстау болып табылады [ 9 ].
ҚОРЫТЫНДЫ. 1. Табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды ұйымдастыру үшін экономикалық критерийге негізделген кешенді тәсіл қажет. Бүкіл адамзат баласы болып қоршаған ортаның экологиялық тазалығына бір мезгіл көңіл бөлсек, өзіміздің Жер- Анамыздың алдындағы үлкен парыздың орындалғаны болар еді. 2. ҚР зерттелінген қалаларының басым бөлігінде қалқыған бөлшектердің жиынтық мөлшерлерінің деңгейі бойынша жалпы жағдай атмосфераның ластану индексіне байланысты қолайсыз деп есептеледі. 3. Алматы, Астана, Жезқазған және Атырау қалаларының ауа бассейіндерінің ұсақ дисперсті шаң фракцияларымен ластану деңгейі жоғары екендігі анықталды. 4. Осы нұсқалған қалалардағы анықталған аэрогенді жүктемелер шаң фракцияларының қауіптілік коэфициенттерінің есептелген көрсеткіштерімен дәлелденген, тұрғындар денсаулығы үшін канцерогенді емес әсерлердің қаупі жоғары екендігін көрсетеді. 5. Қауіп-қатерді бағалау нәтижелері, тұрғындардың денсаулығындағы қолайсыз өзгерістерді болжамдау үшін жаңа мүмкіндіктерді ашады және қауіп-қатерді басқару бойынша шаралар мен ұсыныстарды дайындау үшін сілтеме бола алады.
ӘДЕБИЕТТЕР. 1. Салихова Л. Р. Оценка риска для здоровья населения, проживающего в зоне возможного влияния объектов оренбургского газохимического комплекса / Л. А. Перминова, А. А. Неплохов, О. Ю. Корнева, В. М. Боев // Сб. материалов Всероссийской научно- практической конференции " Инновационные технологии обеспечения безопасности питания и окружающей среды ".- Оренбург.- 2007.- 338-341 б. 2. Онищенко Г. Г., Новиков С. М., Рахманин Ю. А., Авалиани С. Л., Буштуева К. А. Основы оценки риска для здоровья при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду.- М., 2002.-408 б. 3. Ревич Б. А., Авалиани С. Л., Тихонова Г. И. Экологическая эпидемиология.- М., 2004.,- 384 б. 4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1991. 30.08 5. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы 6. Акимова Т. А., Кузьмин А. П., Хаскин В. В. Экология. Природа-Человек-Техника: Учебник для вузов.-М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2001.-343 с. 7. Бейсенова А, Самакова Т., Есполов Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы 2004 ж. 328 бет.
48