Ò ³ ë á ³ ë ³ ì ³
кісі өлтірушілер, баскесерлер тобы), black mouth(" қара ауыз ", жалақор, өсекші) тәрізді тұрақты сөз тіркестері жоғарыда айтылған ойды айқындай түседі.
Сөз тіркестерінің басыңқы сыңары оның грамматикалық та семантикалық та діңгегі болады. Бағыныңқы сыңар қызметіндегі сөз( немесе тіркес) басыңқы сыңарға грамматикалық жағынан да семантикалық жағынан да тәуелді болды. Тұрақты сөз тіркестеріне қазық болатын сөздерді анықтауда Ю. Д. Апресянның " мағына-мәтін " үлгісін пайдалануға болады / 2, 45 /.
Біріншіден, фразеологизмдердің пайда болуына негіз сөздер- атауыш сөздер болу қажет( зат есім, сын есім т. б.). Екіншіден, фразеологизмдерге қазық болатын сөздерді тұрақты сөз тіркестерінен алып тастаған жағдайда тіркес өзінің тұрақтылық мәнін жояды. Бір сыңары түр-түс атаулары болып келген тұрақты сөз тіркестерін құрылымдық типтерге топтастырғанда негізгі және қосалқы типтер деп екі көлемді топқа бөлуге болады. Негізгі типтерді өз ішінде екі сыңарлы үш сыңарлы және көп сыңарлы деп үш топқа бөлуге болады. Екі компонентті түр-түс фразеологизмдерін " Сын есім + Зат есім ", " Сын есім + Сын есім ", " Сын есім + етістік ", " Зат есім + сын есім " деп төрт құрылымдық топқа жіктеуге болады. Жоғарыда аталған құрылымдық топтардың ішінде біз " Сын есім + Зат есім " құрылымдық тобына толығырақ тоқталмақпыз.
" Сын есім + Зат есім " құрылымдық тобын мағыналық тұрғыдан төмендегідей бірнеше шағын топтарға бөлуге болады: түр-түс атаулары және анатомиялық атаулар, түр-түс атаулары және табиғат құбылысы немесе мезгіл атаулары, түр-түс атаулары және зоонимдер немесе орнитонимдер, түр-түс атулары және нақты немесе дерексіз зат есімдер т. б.
Сын есім + Зат есім( анат. ат.). Тіл-тілде лексикасының қай саласы болсын адамның дене мүшелері атауларының қатысуымен жасалған сөз тіркестерін көптеп кездестіруге болады. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі тұрақты сөз тіркестерінің біршамасы түртүс атаулары мен соматизмдердің тіркесуі арқылы жасалған. Соматизмдер гректің " soma "- дене деген сөзінен пайда болған, яғни адамның және жануарлардың дене мүшелерінің атауларына байланысты сөз тобы немесе сөз тіркестері. Антопологтардың, этнографтардың және тілшілердің айтуына қарағанда, соматизмдер тілдегі ең көне сөз қатпарларының бірі. Сондықтан олар( соматизмдер) тұрақты сөздер құрамында кең түрде қолданылады. С. Кеңесбаев тұрақты идиомалар жөнінде: " Идиомалар әрбір тілдің өзіне тән категория болуымен қатар, бұл категория- басқа сөз тізбектеріне қарағанда анағұрлым көнеленген категория. Басқаша айтқанда, бірнеше сөз тобы идиом болу үшін көп уақыт, көп замандар керек " десе, тұрақты сөз тіркестер құрамында кездесетін дене мүшелері де көнеленген категория екені, олардың идиомаға айналуы үшін көп уақыт қажет болғаны айқындала түседі. Тұрақты сөз тіркестер құрамында соматизмдердің жиі қолданылуын кейбір экстралингвистикалық факторлармен де түсіндіруге болады. Адам өзін қоршаған ортаны өзінің сезім мүшелерімен танып-білетіні белгілі. Адам өзін қоршаған ортаны сезініп білуді ең алдымен өзінен бастайды. Бұл жөнінде О. Назаров былай дейді: " Человеческое тело является наиболее доступным и изученным " объектом " наблюдений человека с первых его жизненных шагов "( 7, 69). Сондай-ақ, А. М. Эмированың мына пікірі де жоғарыда айтылған ойды тұжырымдай түседі. " Свою ориентацию в пространстве, свою оценку окружающего человеку было " удобнее " соотносить, прежде всего, с частями своего тела " / 10, 64 /. Тілімізде бірінші сыңары түр-түс атаулары екінші сыңары соматизмдер болып келген тұрақты тіркестер көптеп кездеседі. Мәселен, ақ білек, қызыл көз, қызыл
¹ 3( 3) 2015
тіл, көк мойын, көк маңдай, қара бауыр, сары ауыз, ала қол, боз өкпе т. б. Ағылшын тілінде де осы құрамдас тұрақты тәркестер баршылық. Атап айтқанда, black hand(" қара қолдылар " кісі өлтірушілер тобы), black eye( көгерген көз) black foot( Шотландия диалектісінде құда, құдағи), blue nose( суықтан қызарып тонған мұрын, канадалықтардың жалған, мазақ аты) white hands( ақ саусақ) т. б. Түр-түс атаулары анатомиялық атауларымен тіркесе отырып, көптеген фразеологизмдердің пайда болуына себепші болып, тілдің даму кезеңдеріне орай бой көрсеткен түр-түс және анатомиялық атаулардың мағыналық өрісін, қалыпасу жайынан біршама мағлұматтар береді.
Сын есім + Зат есім( табиғат құб., мезгіл атаул.). Табиғат адам баласының еңбек етіп, өмір сүретін ортасы. Адам баласы табиғаттан тысқары, табиғатпен байланыссыз өмір сүре алмайды. Сондықтан адамзат ерте кезден-ақ өзін қоршаған табиғи ортаның, туған жердің табиғатына ерекше назар аударып келген. Күн көрісі табиғатпен тығыз байланысты болған қазақ елі туып-өскен жерінің тау тасын, жан-жануарын, өсімдік дүниесін, табиғатын білумен қатар, жыл он екі бойы бұлттың қабағына, күннің райына көз тігіп өмір сүрді. Мәселен, үскірік бораны бұрқыраған, сақылдаған аязды қыс мезгілі мен түсі суық тұманды күз айларының адамға да малға да жайсыз, соқыр мылқау күш екені белгілі. Мал бағумен күн көріп, көшіп-қонып жүрген қазақ халқына жылдың әр мезгілінің қалай әсер ететінін Абайдың төмендегі екі шумақ өлеңінен айқын көрінеді: Қырдағы ел ойдағы елмен араласып, күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып, Шаруа қуған жастардың мойны босап, Сыбырласып, сырласып, мауқын басып,- деп қыстың аязы мен қара боранынан қалт-құлт етіп шыққан малшы қауымның жазды қандай қуанышпен қарсы алатынын көз алдыңа келтірсе, " Күз " өлеңінде шөп қурап, күн салқын тартқан көңілсіз күзді суреттей отырып: Кемпір, шал құржаң қағып, бала бүрсең Көңілсіз қара суық қырда жүрсең,- деп көшпелі елге күздің ең бір жағдайсыз кезең екенін көрсетеді. Міне осындай әлеуметтік факторлар нәтижесінде тілімізде құрамында түр-түс атаулары бар ақ боран, ақ түтек, көк аяз, сары аяз, қара боран, қара жаңбыр, қара нөсер, қызыл жел, сұр тұман т. б. тәрізді тұрақты тіркестер қалыптасқан. Жоғарғы аталған тіркестердің барлығында да түр-түс атаулары табиғат құбылыстарын білдіріп тұрған есім сөздердің бағыныңқы сыңары болып тұр. Сондықтан түр-түс атаулары бұл жағдайда өздерінің басыңқы сыңарларына( боран, аяз, дауыл, жел, тұман, жаңбыр, нөсер т. б.) семантикалық қазық бола алмайды, өйткені аталған түр-түс фразеологизмдер тұрақты эпитеттер болып табылады. Мезгіл философиялық категория. Дүниеде болып жатқан қозғалыс, өзгеріс, құбылыстар- барлығы белгілі бір уақыт, мезгіл шеңберінде өтеді. Мезгіл жайындағы ұғымның пайда болуы- ұзақ процесс және оның тіл-тілде берілу жолдары сан алуан болып келеді. Мезгіл атауларының қатысуымен жасалған тіркестер халықтың тұрмыс-салтымен, өмір сүру жағдайларымен тығыз байланыста пайда болып, бірте-бірте тұрақты тіркестерге айналған. Мысалы, сары күз, қоңыр күз, қоңыр жаз, ала таң, қара түн, қара күз тәрізді тіркестері таң мен кештің, күн мен түннің жаз бен қыстың, көктем мен күздің сан алуан суреттерін көз алдыңа әкеледі. Жаратылыстың жайдары жазын, салқын күзін, әсем көктемін, ызғарлы қысын түр-түс атаулары арқылы көркем де әсерлі сипаттау- қазақ тілінің басқа тілдерге ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерінің бірі.
Құрамында түр-түс атаулары мен табиғат құбылыстары мен мезгіл атаулары бар тіркестер қазақ тіліне қарағанда, ағылшын тілінде айтарлықтай көп емес. Мәселен, black frost( қара суық), green winter( қарсыз жылы қыс айлары), white frost( шық), white night( ұйқысыз түн) т. б.
25