EURASIAN EDUCATION №3 2015 | Page 16

¹ 3 ( 3 ) 2015
керек болды . Осындай қаржы табу жолдарын қарастыруды Верный қалалық думасының алқысына салу жөніне шешім де қабылданатын болды . Шіркеу жанынан ашылған Приход мектептерінде негізінен қасиетті сынау тарапынан және жергілікті шіркеулер есебінен 5000 сом мың қасиетті сынау , 2320 сомын жергілікті шіркеулер бөлген . Ғасыр басына қарай приход мектебінде 1880 бала , 1905 ж . 2367 бала оқыды . Бұған 1904 ж . 23915 сом , ал 1905 ж . 32945 сом қаржы жұмсалды [ 3 , 31 ].
Қазақ жерінде мешіттер салып , мұсылман мектептері мен медреселерінің ашылуына көмек көрсетіп , Орта Азия мен татар миссионерлері арқылы халыққа діни білім беру мақсатында діни әдебиеттерді таратты . Біраақ , 1877 жылы Халық Ағарту Министрлігі " Башқұрт , қырғыз ( қазақ ) және татар мектептерінің инспекторларына " арналған нұсқау жобасын жасады . Бұл жоба бойынша мұсылман мектептері қатаң қадағалауға алынды . Облыстың әсери губернаторлары , әсіресе , оқу басқармасы облыстағы барлық мектептер мен медреселерді олардың орналасқан жерін , ондағы оқытушылар санын , оқытудың жалпы бағытын және қаржыландыру көздері жөніндегі мәліметтерді білуге тиіс болды . Сабақтар тек патшалық цензурадан өткізілген кітаптардың негізінде ғана жүргізілді .
Көріп отырғанымыздай бұл көрсеткіштердің барлық санынан мектепті қаржыландыруына жіберілуінен Торғай облысынан , жер және жер салығынан 45,8 % түсті , Оралда 29,4 %, ауыл қоғамдарынан - Сырдария облысында - 35,6 , Ақмолада 29,2 , Семейде 25,4 , қалалық қоғамдардан Ақмоладан 27,1 %, Семейден 22,5 %, Сырдариядан 22,3 % түсті . Орал облысынан басқа салалар 35,7 %, Ақмолада 11,4 % құрады . Мемлекет тарапына бөлу ісі Тоғай облысында 35,3 %, Жетісуда 34,7 %, Семейде 29,1 %, Орлада 24,5 %, Ақмолада 22,5 %, Сырдарияда 18 % мектепті қамтамасыз етуге арналған ортақ сомаға қосылды [ 4 ; қ . 15 , т . 1 , іс . 900 , 5-7 п ].
Тұрғындардың әрқайсысына деген ортақ шығын Торғай облысында 19,5 тиынды , Оралда 16,2 , Ақмолада 11,3 , Сырдарияда 9,7 , Семейде 7 , Жетісуда 5,5 тиынды бастауыш мектепті құрады . Ферғана тұрғындардың әр адамына деген шығында Ресейде ақырғы орында болды , ол 2,8 тиынды құрады . Егер де тұрғындардың әрқайсысына Орта Азияда бастауыш мектеп жасында орташа есеппен 8,6 тиынды құраса , онда Европалық Россияда 36,1 , Кавказда 32 , Сібірде 21,4 тиынды құрады .
Қазынаның бастауыш мектепке деген шығындары одан да аз еді . Торғай облысында 6,9 , Оралда 4 , Ақмолада 2,5 , Семейде 2 , Жетісуда 1,9 және Сырдарияда 1,8 тиынды құрады . Сонымен қатар жер саласынан тұрғындардың әрқайсысы үшін бастауыш мектеп жасында Торғай облысында - 8,9 , Оралда - 4,7 , Сырдарияда - 2,3 тиын жіберілді . Верныйда 1867 жылы 17 наурызда ашылған екі кластық приход училищесіне алғашқы жәлә 1200 сом , станциялық мектептің әрбір мұғаліміне жылына 21 сом 45 тиын бөлініп тұрған . Бұл бөлінген қаржы империялық қазынаның есебінен емес , жергілікті қаражат көзінен құрылған еді ., Мектеп ісіне деп облыстағы казак станциялары және қаладағы көпестер қаржы бөді . Жетісу облысындағы мектептерге мемлекеттік қаржы 1871 жылдан бастап бөліне бастады . Мектептерге деп империялық қазынадан 1871 жылы 2440 сом бөлінді . Кейінгі жылдары мұндай қаржының көлемі ұлғайып , 1876 жылға қарай 8970 сомға жетті . Бірақ бұл бөлінген қаржы облыстағы бірнеше мектептерді ғана ұстап тұруға жететін .
Мемлекет қазынадан бөлінген қаржы бастапқы кезде қазақ станциялары мен орыс поселкесіндегі тұрғындардың балаларын оқытуға жұмсалды , жергілікті қазақ-қырғыз балаларын оқытуға қазынадан қаржы бөлу көзделмеді . Оның үстіне бастапқы кезде жергілікті халық
Òàðèõ
орыс мектептеріне сенімсіздікпен қарап , балаларын орыс мектептеріне бермейтін . Сондықтан да патша әкімшілігі жергілікті халықтар арасында халық-ағарту ісін дамытуға қаржы бөлуін қажеті жоқ деп есептеді .
ХІХ ғ . соңына қарай орыс оқу орындары жүйесінің шет аймақтарда кең қанат жоюына қаржы тапшылығымен бірге мұғалімдердің жетістіктері де негізгі кедергінің біріне айналған еді . Осыған байланысты халық - ағарту министрлігі мұғалім мамандар даярлауының жаңа жолдарын қарастыра бастады . Халық - ағарту министрлігі шет аймақтағы орыс мектептерін мұғаліммен қамтамасыз ету жолы халық училищелерінің жанынан педагогикалық курстар ашу деп тауып 1810 жылы 31 наурызда мұғалімдер даярлайтын педагогикалық курстар туралы ережені бекітті .
Осы шешімге сәйкес шаңырақ басына 15-тиыннан салық енгізіп , оның өзі жыл сайын 1840 сом берді . Бұдан басқа мектеп бюджеті көптеген қайырымдылық жасау есебінен толықты . " 1876 жылдың желтоқсан айында Тоқмақ уезі қырғыз қауымының тілегіне сәйкес " осындай мектеп Верный қаласында да ашылды . Оған жетекшілік жасау мәртебеліі кеңесшінің тапсырмаларының аға чиновнигі Штовцқа жүктелді . Мектеп өлкенің бас басқармасы бекіткен Тоқмақ қырғыздарының қоғамдық шешіміне сәйкес жиналған қаржымен ұсталды .
Бастауыш мектептерде де оқытушылардың жетіспеуіне байланысты XIX ғасырдың соңына қарай Қазақстанда қысқа мерзімді педагогтік класс ашылды . Бұдан кейін , 1900 жылы Верный және Өскемен қалаларында қалалық училищелер жанынан оқу мерзімі бір жылдық педагогтік курстар ұйымдастырылды . 1910-1914 жылдары педагогтік кластардағы оқу мерзімі 3 жыл болып белгіленді .
Қазақстандағы ең алғашқы оқытушылар семинариясы 1903 жылы Семей қаласында ашылды . Онда қазақтың ұлы перзенттері Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаевтар оқыды . 1913 жылы оқытушылар семинариясы Верный , Ақтөбе және Орал қалаларында да ашыла бастады . Бірақ , бұл оқу орындары қазақ жастарынан оқытушылар даярлау жұмысына ойдағыдай көңіл бөлген жоқ . Тіпті 1911 жылы Верный ұлдар гимназиясында оқитын 361 оқушының арасында тек 10 қазақ балалары болған . Мысалы , 1916 жылы осы оқытушылар семинариясында барлығы 25 ғана қазақ жастары оқыды . Сондықтан орысқазақ мектептерінде сабақ беретін қазақ мұғалімдерінің саны аз болды . Тек Бөкей ордасында ғана 1913 жылы қазақ мұғалімдерінің саны 56,2 % құрады .
1912 жылғы жаңа оқу ережесіне сәйкес ендігі жерде әрбір бастауыш оқу орнында қанша класс болса , сонша мұғалім болу керек болды . Әрине облыстағы мектептерді жаңа талапқа сай мұғаліммен қамтамасыз ету мүмкін емес болатын . Болашақ мұғалімдердің жетіспеуінен бұл істі жүзеге асыра алмай отырмыз ", - деп жазған еді [ 5 ; қ . 15 , т . 1 , іс . 959 , 1-7п ].
Облыстағы оқу орындарды мұғаліммен қамтамсыз ету үшін мұғалімдер семинарын ашу қажеттілігі жайлы экономикалық орындары 1909 жылдан бастап мәселе көтере бастаған еді . Түркістан генерал-губернатор Самсоновтың өтінішінен соң халық-ағарту министрі 1913 ж . Верныйда мұғалімдер семинарын ашуға рұқсат береді . Осылайша Верныйдағы мұғалімдер семинариясы 1913 ж . 5-қазанда ашылды . Мұғалімдер семинарының директоры болып Жамбыл облысының халық училищесінің инспекторы В . Светлов тағайындалды .
1915 ж . семинария жанынан 1-кластық училище ашылды . Мұғалімдер семинариясы кітапхана мен және типтік коллекциялар жинақтаған арнайы бөлме мен жабдықталды . Осылайша патша үкіметінің халық-ағарту саласы бойынша шеткері аймақтарда жүргізілген саясатын екі қырынан көруге болады .
14