Òàðèõ ¹ 3 ( 3 ) 2015
БОЛАТОВА ҚАЛАМҚАС БОЛАТҚЫЗЫ
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің аға оқытушысы , тарих ғылымдарының кандидаты
Мақала Қазақстан жеріндегі білім беру ұйымдарының қалыптасу тарихына арналған . Автор тарихи құжаттар мен архивтік деректемелер негізінде XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан жерінде қызмет еткен түрлі формадағы білім беру ұйымдары жұмысының ұйымдастырылу ерекшеліктеріне тоқталады .
Статья посвящена истории становления учреждений образования на территории Казахстана . Автор статьи на основе исторических документов и архивных источников повествует об особенностях организации деятельности учреждений образования различной формы , действовавших на территории Казахстана во II половине XIX и начале XX веков .
The article is devoted to the history of the development of educational institutions in Kazakhstan . The author , based on historical documents and archival sources tells about the features of the organization of activity of educational institutions of various forms , operating on the territory of Kazakhstan in the II half of the XIX and early XX centuries .
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ОРЫНДАРЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
( ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басы )
XIX ғасырдың II жартысынан бастап патша үкіметі халықты экономикалық және саяси бодандаумен қатар рухани бодандау саясатына көше бастады . Бұл саясат - ұлттық мәдениетті жойып , жергілікті халықты орыстандыру мақсатын көздеді . Осы саясатты жүзеге асыруда халыққа білім беру жүйесі негізгі құрал ретінде қарастырылды . Білім беру жүйесі Түркістан өңірі училищелерінің бас инспекторы А . Кунның : "… білім түбегейлі түрде орыс мүддесін мақсат ету керек " - деген көзқарасына бағындырырып сәйкестендіріліді [ 1 , 5 ].
Кейбір жағдайларда " түземдік тұрғындардың " баларын оқыту оқу орындарының есебінен жүзеге асырылды . 1872 жылдың 3 мамырында империялық қалалық училищелер туралы ереже бекітілді , онда өлкенің бас басқармасының рұқсатыменен " орыс балаларымен бірге қалалық училищелерде оқып жатқан түземдіктердің ер балалары үшін " оқытушылар пәтерлерін құру мүмкін болды . Құжатта оқытушылар пәтерін құрудың мақсаты дәл анықталып , Түркістан өлкесіндегі қалалық училищелерде оқып жатқан түземдіктердің балаларына орыс оқушыларымен бірге қалалық училищелерде оқытылатын ғылым курстарын игеруде мүмкіндіктер мен жағдайлар жасау көзделінгендігі айтылады . Мұндай пәтерлер жергілікті қоғамдық қорлар есебінен ұсталып , қалалық училищеде меңгерушінің құзырында болды . Сондай-ақ , уезд бастығынан және " ықпалды түземдіктерден ", қалалық училищеде меңгерушісінен , оның көмекшісінен , мұғалімдер мен оқытушылар пәтерінің бақылаушысынан тұратын қамқорлық кеңесі құрылды .
Сонымен бірге олармен жұмыс жасау үшін бұрын қамқорлық уездік басқармасында қырғыз тілінің аудармашысы болып қызмет жасаған губерниялық хатшы Махоноин шақырылды . Ал , енді оқу мәселесінің Қапал пансионының бюджетіне келетін болсақ , негізінен 1875 жылы 4870 сом 74 тиынды құрады . 1875 жылғы қаржы бөлу туралы құжатқа сәйкес 464 сом 5 тиын балаларды күту мен киімдеріне , жылуға , жарыққа , үйді жөндеу мен оқу құралдарын алуға жұмсалған . Жиhаздар сатып алуға 98 сом 45 тиын , физикалық , химиялық кабинеттерді жабдықтауға 213 сом 73 тиын бөлінген . 408-сом 45 тиын етік шебері , орыс
тілі , қазақ тілі мұғалімдеріне жалақы беру үшін басталған .
Өмірдің өзі қалыптасқан жағдайдан шығудың жолын көрсетті . Күн тәртібінде бір жағынан қоғамдық менталитеттің , екінші жағынан жергілікті әкімшіліктің алдына қойылған міндеттерді шешуге мүмкіндіктер беретін оқу орындарының ерекше түрлерін құру міндеті тұрды . 1875 жылдың 1 қазанында Қаракөлде құрамында 10 оқушы , соның ішінде 9 оқушы қырғыз және 14 магометандық бар қырғыз мектебі ашылды . Мектепте балалар қырғызша және қазақша оқуды , жазуды үйренді . Қырғыз тілінде молда оқытып , оны орыс және қырғыз тілдерін білетін мектеп бақылаушысы тексеріп отырды . 1875 жылы мектеп бюджеті 1112 сом 42 тиын , ал 1876 жылы 1250 сом болды . Мектеп құрылған сәттен бастап , 1876 жылдың 10 мамырына дейін бөлінген қаржының 20 сом 90 тиыны шаруашылық жабдықтау мен жиhаздар алуға , 280 сом 77 тиын оқушыларға киім , ал 569 сом 38 тиыны тамақ , шәй , қант алуға жұмсалды [ 2,352 ]. Сонымен қатар бұл қорға , молдаға ( 93 сом ), бақылаушы мен күзетшіге ( 34 сом ) берілетін жалақылар да кіргізілді .
Мектептерді қаржыландыру 1875 жылы 18 желтоқсанда бекітілген , 9-қырғыз болыстарының шешім қабылдауларының нәтижесінде мүмкін болды .
Верный уездерінің қазақ үй сайын 20 т балаларды орыс оқу орындарында оқытамыз деп алым жинағанымен 1876 жылға шейін Верныйдағы Приход училищесінде бірде бір қазақ баласы оқымады . Мұндай алым Верный уезінде 1875-1876 ж . жиналды Верный уезіндегі 23 облыстан 20 тиыннан алынған алым 1875 жылы 6212 сом , ал 1876 6228 сом 80 т . болды . Осы жиналған қазақтардың ақшасының пайдасын қазақ балалары емес , орыс жұртының балалары көрді . Негізделген Верныйдағы ер балалар училищесінде ғана емес , облыстағы басқа да орыс мектептерінде оқу процесі дұрыс ұйымдастырылмай жатқан еді . Оқу ісін ұйымдастыруды қадағалауға жалғыз өлкелік инспектордың шамасы келе бермейтін . Сондықтан да облыстық әскери-губернатор Жамбыл облысында жеке халық училищесінің инспекторы керек деп тапты . Мұндай қызметті атқаратын адамды ұстап тұру үшін 3250 қаржы
13