¹ 1-2 ( 16 ) 2017
Òië áiëiìi
Мақалада қазақ және түрік тілдеріндегі өлшем атаулары салыстырмалы талдау жасалған . Автор екі тілде жиі қолданылатын өлше атауларының жасалу жолдары мен дыбысталу ерекшеліктерін салыстырады .
В статье дается сравнительный анализ названий мер в казахском и турецком языках . Автор статьи сравнивает особенности образования и звучания часто употребляемых названий мер в обеих языках .
ШОҚАҚОВА ТОТЫ ӘДІЛБЕКҚЫЗЫ
Л . Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің магистранты
The article gives a comparative analysis of the names of the measures in the Kazakh and Turkish languages . The author compares the features of the formation and sounding of frequently used names of the measures in both languages .
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ ӨЛШЕМ АТАУЛАРЫ
Түркі тілдерінің өзара алыс-жақын туыстығын , дамуындағы ұқсас заңдылықтары мен өзіндік екрешеліктерін айқындаудың бір тәсілі - түркітану екені анық . Түркі тілдерін өзара салыстыра зерттеу екі айнаны қарсы қойып , бірін-бірін айқынырақ көру сияқты . Түркітану ғылымында соңғы жылдарға дейін лексикология , әсіресе , тарихи және салыстырмалы лексикология салаларының өзге салалардан кенжеленіп , іргелі зерттеулердің мардымсыз аз жариялануын байқаймыз . Дегенмен , тілдің лексикалық байлығын жан-жақты зерттеудің маңызы айрықша . Оған К . М . Мұсаевтың пікірі дәлел : " Когда говорят , что язык представляет собой кладовую истории народа - его носителя , прежде всего имеется в виду лексика , которая непосредственно реагирует на все изменения в жизни народа . Ни фонетика , ни грамматика языка не может показать нам условия жизни народа так полно , как лексика . Сравнительное исследование лексики играет роль при решении проблемы наиболее точной и тонкой генетической классификации тюркских языков ... Сравнительное исследование лексических и семантических схождений и расхождений тюркских языков окажет несомненную услугу при установлении относительной хронологии дифференциаций групп тюркских языков , при выяснении исторических условий их формирования и взаимодействия , выявит особенности автономного развития отдельных языков " [ 1 ; 420 ]. Бұдан лексикология саласының , анығырақ айтсақ , түркі тілдерінің лексикологиясын жан-жақты зерттеу - туысқан түркі халықтарын толықтай тану дегенді түсінеміз . Түркі тілдерінің лексикологиясына арналған зерттеулердің әлі де сирек жазылып жүргендігінің әр түрлі себептері бар : - түркі тілдерінде әр ғасырда , әр аймақта дүниеге келген ескерткіштердің толық зерттеліп бітпеуі ; - қазіргі түркі тілдері мен диалектілерінің лексикалық байлығын түгел қамтитын сөздіктердің әлі аздығы ; - сөз мағынасы мен өзгеріске бейімді түбір тұлғаларына көп көңіл бөлмеу ; - лексикологиялық зерттеулердің тиімді әдіс-тәсілдерінің айқындалмауы т . б . Әрине , бұдан зерттеулер мүлде жоқ деген ұғым тумайды . Түркі тілдеріне қатысты диссертациялар қорғалып , оқулықтар жазылып , мақалалар жариялануда . Бұндай зерттеулерді жүргізудің себебі - туысқан тілдердің табиғатын тереңірек білу , олардың алып отырған орнын анықтап , ортақ , сәйкес , ұқсас заңдылықтарын зерделеу . Осы мақсаттарға орай бұл салалардағы зерттеулердің бірі - түркі тілдері арасындағы ортақ құбылыстарды айқындау . Лексикология саласындағы ортақ құбылыстардың бірі - жалпытүркілік сөздер . Яғни , түркі тілдеріне ортақ сөздер . Түркі тілдерінің ішіндегі қазақ және түрік тілдерін қарастырсақ , екі тілге де ортақ мына тілдік қолданыстарды байқаймыз :
- Күн сөзінің мағынасы – әлемге жарық , қызу беріп тұратын жұлдыз немесе таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы тәулік уақыты , күндіз . Яғни , жиырма төрт сағатқа тең уақыт , тәулік . Түрік тіліндегі gün сөзінің мағынасы да осыған пара-пар . Мысалы : birkaç gün sonra – бірнеше күннен кейін . Сонымен қоса күн сөзінің біздің тілімізде және түрік тілінде ауыспалы мағынасы да қолданылады . Мысалы : Güneş batmak – күн бату , güneş tutulmak – күн тұтылу , güneş çarpmak – күн тию т . б . « Күн » сөзінің түрік тіліндегі дыбысталуындағы айырмашылық [ к ] және [ g ] дыбыстарында .
- Жұлдыз сөзі де қазақ және түрік тіліне ортақ сөздердің қатарында . « Жұлдыз » сөзі екі тілде де бірнеше мағынаға ие . Жұлдыз – түнде жарқырап көкте нүктедей болып , көрінетін аспан денесі ; бір нәрсенің ең озығы , майталманы , шамшырағы ; бесбұрышты етіп жасалған айырым белгі . Мысалы : Türk bayrağındaki yıldız beş ışınlıdır – Түрік жалауындағы жұлдыз бес бұрышты ; sınema yıldızı – кино жұлдызы ; yıldızı parlamak – жұлдызы жану , мәртебесі жоғарылау . Бұл сөздің екі тілде мағынасымен қоса дыбысталуы да сәйкес . Екі тілде де сөз жуан дыбысталады . Тек сөз басындағы [ ж ] дыбысының орнына түрік тілінде [ y ] айтылады .
- Ай сөзі қазақ тілінде екі түрлі мағынадағы қолданысқа ие . Бірі – жердің серігі , түнде жерге жарық сәуле түсіріп тұратын аспан денесі , екіншісі – жылдың он екіден бір бөлігін көрсететін уақыт өлшемі , отыз күндік мерзім . Аталған сөз түрік тілінде де дәл осы мағыналарға ие . « Аү – жердің табиғи серігі ; жылдың он екіден бір бөлігін көрсететін уақыт өлшемі ; отыз күндік мерзім . Bu iş ancak üç ayda biter . – Бұл іс отыз күн ішінде бітеді . Ay aydın , hesap belli – айдай анық , бесенеден белгілі , ап-айқын , ay parçası – ай десе аузы , күн десе көзі бар – асқан сұлу , өте көрікті , айына жылына бір , сирек » [ 2 ; 64 ]. « Ай » сөзінің екі тілде дыбысталуы да , мағынасы да , қолданылуы да бірдей .
22