Òië áiëiìi
¹ 1-2 ( 16 ) 2017
- Тіліміздегі балық сөзінің берер мағынасы – суда өмір сүруге бейімделген жануарлар екені анық . Түрік тіліндегі balık сөзінің де мағынасы осы . Тіпті дыбысталуында да өзгешелік жоқ . Бұл сөзге қатысты сөздіктердегі қолданыстарды атар болсақ : балық майы – balık yağı ; балық аулау – balık avlamak т . б . Сондай-ақ , екі тілді орысшатүрікше сөздікте балық сөзіне қатысты көптеген тілдік қолданыстар мысалға келтірілген : істің ақырына жету – balığın bel kemiğini bulmak ; балық ауға түскен соң ғана ақылды болар – balık ağa girdikten sonra aklı başına gelir ; балық басынан бүлінеді – balık baştan kokar т . б . [ 2 ; 56 ]
- Қазақ тілінде қасқыр сөзі – жыртқыш аң атауы . Тілімізде бұл аң түрінің өзге де атауы бар . Ол – бөрі . Түрік тілінде де бұл аңның екі атауы бар . Бірі – kurt , екіншісі – börü . Ал қырғыз тілінде карышкыр және бөрү . Біздің тілімізде қасқыр сөзі жиірек қолданылады . Ал бөрі сөзі ол қасқырдың жағымды атауы . Екі тілде де бөрі сөзі әрі дыбысталуы әрі мағынасы жағынан сәйкес .
- Киік – сөзі жұптұяқты түз жануарының атауы . Және тілімізде бұл сөздің өзге берер мағынасы да жоқ . Түрік тілінде де geyik сөзі бар . Аталған сөз екі тілге де ортақ . Дыбысталуы да ұқсас . Мысалы : киік мүйізі – geyik nuzu ; киік аулау – geyik avı , geyik boynuzu – бұғы мүйізі , dişi geyik – аналық бұғы т . б .
Бір зат , нәрсе немесе құбылысты басқа бір зат , нәрсе , құбылыс арқылы тану , ажырату үшін алғашқы заттың түрлі белгілері , қасиеттері адам санасында бейнеленіп , жаңа туынды мағына жасалып , екінші бір заттың атауы пайда болады . Көлем өлшемдерін білдіретін бір қарын май , бір мес қымыз , бір саба қымыз , астау көже , бір табақ ет , бір түйір дән , бір қап астық , бір қап бидай , бір асым ет , бір үйір жылқы , бір қайнатым шай , бір ұрттам су , бір тілім нан , бір үзім нан , бір қап , ат төбеліндей сияқты құрылымдық үлгісі ұқсас тұрақты сөз тіркестері қолданыстық образында ата-бабаларымыздың дүниетануы мен қабылдауының тілдік үлгісіндегі тұрмыстық заттық мәдениетімен байланысты халықтың білім жүйесіне сүйенген ой-тұжырымдары мен мәдени мәнділіктері жатқаны айғақ . Халықтық өлшем атаулары халықтың күнделікті өмірімен , күн көрісімен , шаруашылығымен байланысты пайда болады . Олардың көпшілігі көшпенді халық үшін зор маңызы бар – жылқы шаруашылығымен байланысты . Жылқының дене мүшелері қатысқан өлшем бірліктері де баршылық . Мысалы , қазақтар ертеде қыстыгүні жауған қардың қалыңдығын : шашадан қар кешу , аттың қара тұяғынан келу , тұсардан , тізесінен , қара қапталынан , аттың қабырғалығынан келу ( биіктік , қалыңдық өлшемі ) деген сөз орамдарымен жеткізсе , су тереңдігін ат бойымен өлшеген . Мәселен , аттың шашасынан , толарсақтан , тілерсектен , үзеңгіден , қабырғалықтан , ат кекілінен ( құлағынан , бауырынан , бойынан ) асады ( келеді ) деп мөлшерлеген . Халқымыздың танымында шамадан тыс , азғантай көлем мөлшерді білдіргенде -дай, -дей, -тай, - тей , жұрнақтарының жалғануы арқылы да болжам мәнді өлшемдік ұғымдар жасалынған . Мәселен , пұшпақтай , ұлпадай , алақандай . Оған қоса , тілімізде титімдей , титтей , тинақтай , тырнақтай , оймақтай , шүйкедей , бір жапырақ , бір жұлым сияқты салмақ өлшемдері ұшырасады . Түркі тілдес халықтардың қатарындағы қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай бөлігінің құрамындағы қазақ және түркі тілдерінің оғыз тобына жататын түрік тілінің тек табиғат , жан-жануар , адамға қатысты атаулары ғана ортақ болуымен шектелмейді . Оған қоса , бұл екі халық тілдеріне өлшем атаулары да ортақ болып келеді . Әрине , әр халықтың , ұлттың , этностың өлшем бірліктері бірдей деуімізге болмайды . Өлшем бірліктері атауларының ішкі мағынасы мен мазмұнында , мәнінде халықтың дүниетанымы , қоршаған ортадағы нысандардың сан алуандығы , шұғылданған шаруашылығы , материалдық тұрмыс-тіршілігінде қолданылатын құрал-жабдықтары , тұрған жерінің аймақтық ерекшелігі сияқты сан алуан сыртқы факторлардың сипаты көрініс береді . Алайда , қазақ пен түрік халықтары түбі бір туысқан халықтар болғандықтан өлшем атауларында ортақ мәселелер бар . Сондықтан да , қазақ пен түрік халықтарының тілдік қолданысында күні бүгінге дейін сақталып , қолданылып келе жатқан өзара ұқсас , ортақ нұсқалы өлшем атаулары көптеп кездеседі .
Жалпы уақыт пен кеңістіктегі кездескен нысандардың сипатын алғаш ата-бабаларымыз табиғи күйінде ұғынып түсінген , қоршаған орта мен табиғат құбылыстарындағы түрлі факторларды күнделікті өмір сүру жағдайымен етене байланыста қараған . Таңның атуы мен күннің батуы , судың сууы мен мұздың қатуы , көктің шығуы мен қурауы , заттың ұзындығы мен қысқалығы , жолдың , жайылымның , мекеннің алыстығы мен жақындығы , бір нәрсенің екіншісінен биіктігі немесе аласалығы , судың тереңдігі мен таяздығын , ауырлығы немесе жеңілдігін өзінің күнделікті шарушылығында атқарған нысандарымен анықтап , өлшеп , межелеп , сырын ұғып тани білген . Дами келе бұл құбылыстар уақыт және кеңістік өлшемдеріне айналған . Халықтық өлшемдер тым ерте кездерден қолданыла бастаса да , күні бүгінге дейін тіл қолданысынан шықпай өлшем мағынасындағы ұғымды бейнелеп , баяндаудың бір тәсілі болып саналады . Бұндай өлшем атауларының қазақ және түрік халықтарына ортақ болып келуі екеуінің түбі бір екендігін дәлелдейтін айғақтардың бірі . Қазақ және түрік тілдеріне ортақ болып келетін мына өлшем атауларын жатқызуға болады : Қазақ және түрік тілдеріндегі адамға қатысты не болмаса табиғат құбылыстары , жан-жануарлар , түр-түс атауларынан бөлек өлшемге қатысты атаулар да екі тілге ортақ болып келетініне көз жеткіземіз . Аталған өлшем атауларынан басқа арпа , шымшым , мысқал , қадақ , батпан сияқты өлшем бірліктері де қолданылған . Алайда , әр халықтың тілі халықтың шығармашылығымен , әр елдің ежелден айналысып келе жатқан кәсібімен , шарушылығымен байланысты дамитыны анық . Туыстас қазақ және түрік халықтарының түбі бір түркі халқы бола тұра , екі халықтың айналысқан белгілі бір шаруашылығы сол елдерде даму дәрежесіне қарай тілдерінде қалыптасқан . Мұнымен қоса , екі халықтың екі түрлі өмір сүру салты , арада өткен көптеген жылдардың әсері , екі халықтың жақын араласатын көршілес жатқан мемлекеттердің де халық тілінің өзгеріске түсуіне тигізетін ықпалы бар . Десек те , түркі тілдес қазақ және түрік халықтарының түп тамырларының негізі бір түптен тарағанының , түркі халықтарының бірге өмір сүргендігінің , тығыз қарым-қатынаста болғандығының , араларында генетикалық байланыстың бар екендігінің және рухани мәдениет пен ойлау жүйесінің ұқсастығын берілген мысалдардан , олардың екі тілге де ортақтығынан байқаймыз . Қазақ және түрік халықтарының ұзындыққа , қашықтыққа , салмаққа , көлемге байланысты өзге де өлшем бірліктері , атаулары көптеп кездеседі . Оларды зерттеп , зерделеу бей-жайсыз қалмауы тиіс . Себебі өлшем сөздердің арасында қолданыстан шығып немесе ұмытылған , күні бүгінге дейін сақталып келе жатқандары бар . Бұл өлшемдік атауларды , ұғым-түсініктерді тану арқылы біз тарихи салт-санамызды тани түсуге мүмкіндік аламыз . Түркітілдес мемлекеттер арасындағы рухани-мәдени және экономикалық қарым-қатынасты одан ары жетілдіру үшін тарихи тамырластықтың айтарлықтай септігі тиетінін анық . Этностың өткен тарихы , мәдениеті , әдебиеті , тілі , тұрмыстіршілігі , мифологиялық , діни наным-сенімдерінен мағлұмат алуға мүмкіндік беретін асыл қазынаның бірі - оның тілін салыстырмалы тұрғыдан зерттеу түркі халықтарының ынтымақтастығы мен өзара ықпалдастығын арттырудың айрықша маңызды тетігі болып табылады .
23