¹ 1-2 ( 16 ) 2017
Баға берудің субъектісі мен объектісінің бір - біріне қатынасы арқылы жалпы бағалауыш пен жеке бағалауыш пайда болады . Лингвист - ғалымдар Е . М . Вольф пен З . К . Темірғазина баға берудің негізінде бағалауыш сөздерді классификациялауда Н . Д . Арутюнованың пікірін қолдайды [ 6,9-б ]. Н . Д . Арутюнова жеке бағалауышты мынадай категорияларға бөледі : 1 . Сенсорлық бағалауыш ; 2 . Психологиялық баға беру ( интеллектуалды / эмоционалды ); 3 . Сублимирлік бағалауыш Түсіпбекова Ғ . А . еңбегінде жеке бағалауыш мағына этикалық , эстетикалық , гединистикалық , утилитарлық деп бөлінді [ 2 , 25-б ]. Қазіргі күнге дейін эстетикалық , этикалық құндылықтар өз маңызын жойған емес . Себебі , тәрбиенің бастауы , білімге апарар жол осы бағалаулардан бастау алмақ . Жоғарыда көрсетілгендердің ішінен біз этикалық және эстетикалық бағалауға ерекше тоқталамыз . Этикалық баға объектісі - адамды бағалауға негіз болатын әрекеттер , қылықтар . Жағымды этикалық баға этикалық норманың , яғни белгілі бір мөлшердегі ережелердің сақталуын талап етеді . Жағымды этикалық мағынаны білдіретін сөздер тобының түйінін " қоғамдық тәртіп нормаларын , мораль талаптарын сақтайтын " мағынасы бар предикаттар құрайды . Әлеуметтік тұрғыдағы моралды норма адамды бір бағытта ұстайды . Адам өзін жақсы жағынан танытқысы келсе , не істеу керек екендігін алдын ала жоспарлайды , өзіне өзі нұсқау береді .
Керісінше , жағымсыз этикалық бағаны мынадай предикаттар білдіреді : адамгершілігі жоқ , рақымсыз , әдепсіз , азғын , бұзық , ардан безген , арсыз , сұмырай және т . б . Мысалы , Гүлшаттың осы бір пиғылынан Инеш өзіне деген жанашырлық , жақындықты сезді . Қайрат , төзімділігіне таңырқанды .( 15- бет ). Инеш Гүлшатқа сондай разы болып қалды . " Ай , Гүлшат - ай , қандай жақсы , қандай әділсің сен !"( 50 -бет). Өзі ақжарқын , тамаша адам екен . ( 58-бет ). Бұл сөйлемдерде адам бойындағы жақсы , жағымды қасиеттер бағаланады . Бағалау мағынасы " жанашыр ", " әділ " лексемалары , " қандай жақсы ", " ақжарқын , тамаша " сияқты синтаксистік конструкциялар арқылы берілген . Кейіпкер өзіне деген ыстық ықыласты сезіп , құрбысынан ондай іс - әрекетті күтпей , таңқалып тұрғанын байқаймыз . Өмірдегі барлық адамдардан көңілі қалып , ондай жанашырлықты күтпеген кейіпкеріміздің әлемде жақсы жандар бар екендігіне көзі жеткендей . Бірде Гүлшат - " аса тату тұратын жұбайлар . Еңлік керемет ақылды әйел " дегенді естіп қалды . Сол сөз есіне түсті . Сондай бір жылылықпен қайта қарады . Жақсы киінген . Дөңгелек жүзіне әсем жарасқан шляпасының артынан шоқпардай болып қара шашы көрінеді . " Жазып жіберсе өкшесіне түсер - ақ " - деп ойлады ( 170 бет ). Бұл сөйлемде этикалық бағалау мен эстетикалық бағалау қатар келген . Ақыл - әйел адамзатының ең биік баға жетпес байлығы . Тек ақылына көркі сай әйелдер ғана дүниенің төрт бұрышын өзіне қарата білген . Жоғарыдағы сөйлемде де әйел баласының ақылдылығына , оның сырт келбетіне жақсы ( оң ) баға берілген . " Әйел көркі - шаш " демекші , кейіпкердің шашы ұзын болғанын да байқаймыз . Жұрттан оқшауырақ Манап тұр . Ол бұған сондай жеккөрінішті көрінді . Гүлшат теріс айналды ( 175 бет ). Әнеугі күннен Манаптың басына жалғыздық келіп түсті . Құдды бір қылмысты адамдай , жасағанға жазып қалды . Жұрт көзіне де көріне алмады . Бұрынғы жолдастарының бәрі де теріс айналып кеткендей . Екі студент әңгімелесіп тұрса дәл осы Балғабаевты сатылғыш деп сөгіп , жамандап тұрғандай көрінеді бұған ( 190 бет ). Сатқындық - адам бойындағы ең жаман қасиеттердің бірі . Оның бірнеше түрі болады : ақшаға сатылу , бірін - бірі сату , достықты сату , туған жерін сату секілді . Жоғарыдағы сөйлемде адам бойындағы жек көру сезімі мен
Òië áiëiìi
сатқындыққа баға берілген . Яғни , Манап сынды студенттің өзге студенттерден ерекшеленіп , ұстазға жақын болуы , әділдікті таңдамай билік басындағы адамға жақын болуы , достарының жеккөрінішін туғызып , сатқын аталуына себеп болды . Сол себептен де бұл кейіпкерге автор жағымсыз , кері баға бергенін көреміз . Қазір махаббаттың күреспен ер жетуі шарт емес . Өйткені , махаббат - өмір де , өмір - махаббат . Өмір махаббатқа ерік берді , адамгершілік берді . Ал махаббат өмірге жақсы сезімін , тазалығын берді . Бақытты жастық шағын берді ( 230 бет ). Бұл сөйлемдерде дерексіз заттар өмір мен махаббатқа жақсы жағынан , жағымды ( оң ) баға берілген . Оны " адамгершілік ", " жақсы сезім ", " тазалық " сынды лексемаларынан байқаймыз . Этикалық бағалау тек адамды бағалауда ғана қолданылмайды , сонымен қатар оны дүниедегі жанды - жансыз заттарға баға бергенде де пайдаланамыз . Әккілігі жоқ , аңғал , адал көңілдің , жүрегіме бала жасымнан ұйып , ұялаған арлылықтың сөзін айттым . Адалдық , тазалық , шыншылдық , туралық - емшек сүті , мектеп өнегесі , әскер тәрбиесімен бойға сіңген қасиетім ғой менің ( 256 бет ). Меңтайдың көз қызығып , көңіл сүйсініп , тамаша етерлік сырт тұлғасына ішкі адамгершілік парасаты қосылғанда адамды адамды тебірентпей , тербелтпей қоймайтынын енді ғана білгендей болдым ( 267 бет ).
Сұлулық аймағы - эстетикалық аймақ . Мұнда құндылықтар " әдемі / ұсқынсыз " терминдерімен анықталып , адам өзі тудырған немесе адамның сол заттар немесе құбылыстарға байланысты туындаған ойларының бақылау әлеміндегі бағалау көрінісі . Бұл бағаның объектілері эстетикалық құндылықтар болып табылады . Зат пен құбылыстың эстетикалық талаптарды қанағаттандыру // қанағаттандырмау қабілеттері түрлі деңгейде көрініс табуы мүмкін және осыған байланысты эстетикалық баға жағымды не жағымсыз сипатта болады . Мысалы , Мәуленнің осы ойын Инеш алдын ала сезгендей , өз қаласын арашалай сөйледі : - Қалалар тарихына қарасаң , ғасырлап өседі . Ал біздің елдің қалалары айлап , жылдап өсіп жатыр . Бұл - факті . Алматының келешегі зор . Жаманның бәрі сырылып , сәндік пен сұлулыққа жол беріп келеді ғой . ( 21-бет ). Қарсы беттегі қара диванда екеу отыр . Үстінде " спортшы " деп аталатын көнетоз костюм киген жас жігіт барынша зор дауыспен қасындағы сәнді киінген біреуге қарап сөйлеп жатыр .( 25-бет ). Әйтеуір кешегі кештен бері соның түрі Мәулен есінде айқын қалған . Аласа бойлы , балуан денелі , қара көзді , келбетті қара жігіт . Үстіңгі бір күрек тісі қатарынан қырындай бөлек шығып , көзге бірден шалынады . ( 29-бет ) Ал бұған қарама - қарсы мағынаны , жағымсыз мағынаны білдіретін де бағалаулар бар . Мысалы , Алматының бірінші станциясы оған ұнамайтын еді . Көшелері қисық , үйлері сәнсіз . Сыртын сары бояумен сылаған бір қабат аласа ғана вокзал тасқын судың жолына ұстаған жеңіл - желпі бөгеудей ғана . Мыңдаған адам қалаға келіп , соншасы аттанып жатады .( 21- бет ). Айтылған сөйлемдерде заттар жағымды / жағымсыз тұрғысынан бағаланған . Алғашқы сөйлемдерде қалаға берілген жағымды , қанағаттану деңгейіндегі бағаны көреміз . Сол арқылы адамдардың болашағы бар , зор қалада өмір сүріп жатқанын да елестете аламыз . Жамандықтың бәрі жойылып , алда тек жарқын болашақ , жақсылық қана күтіп тұрғандай ... Сонымен қатар , адамның киім - кешегін , оның бет - әлпетін жақсы жағынан бағалаған . Жазушы қолданысындағы бағалау категориясы арқылы жігіттің түр - түсін , денесін , киімін көз алдымызға еркін елестете аламыз . Яғни , жазушы қолданысындағы заттар , адамзатты , дүниені бағалау қаншалықты айқын , дәл , нақты болса , оқырман өзін құдды бір сол әлемнің ортасында жүргендей сезінеді . Ал соңғы сөйлемдерде осы айтылғандарға қарама - қарсы жағымсыз баға беріледі . Оны мынадай предикаттар білдіреді : көріксіз , қисық , сәнсіз . Осы лексемалар арқылы адамның
20