Tarih Boyunca Mülkiyet Anlayışı ve Osmanlı Toprak Düzeni
ellerinden alınacaktı. Ayrıca, ikta’ sahiplerinin belirli bir bölgede yerleşip toprak ve güç sahibi beyler hâline gelmemeleri için belirli aralıklarla ikta’ların yerlerinin değiştirilmesi de öngörülmüştü. 73 Nizâmülmülk’ün koyduğu bu esaslar ile toprak bir düzene sokulduğu gibi sayıca artmış düzenli bir orduda teşkil edilmiş oluyordu.
Selçuklukların takip ettikleri bu ikta’ usulü, esas itibarıyla kendilerinden evvelki İslâm
devletlerinin uyguladıkları sistemin aynıydı. Selçukluların getirdikleri değişiklik, irsî olarak intikal eden, yani babadan oğula kalan askerî mukataalar ihdas etmeleriydi. Selçukluların uyguladıkları sistemin en büyük zaafı ise özellikle sınır boylarında hanedan üyelerine ve büyük
emirlere ikta’ edilen yerlerde güçlü siyasî yapılanmaların ortaya çıkması olmuştur. 74
Büyük Selçuklularda görülen ikta’ sisteminin ona bağlı uç beyliklerinde sonraki yıllarda da uygulandığı bilinmektedir. Gerek Anadolu Selçuklularında gerekse sonrasında Osmanoğulları ve diğer beyliklerde ikta’ sisteminin uygulandığı malumdur. Nitekim Anadolu
Selçuklularında Pervanecinin riyasetindeki divanda has ve ikta’, yani timarlara ait beratlar hazırlanmaktaydı. Anadolu Beylikleri döneminde ise toprağın önemli bir kısmını ikta’ yani timar
oluşturmaktaydı. 75
Buraya kadar söz edilen bilgilerden anlaşılacağı üzere, timar sistemi en temelde
İslâm Devleti’nde uygulanmaya başlanan ikta’ sistemine dayanır. Bu sistem Büyük Selçuklular zamanında geliştirilerek bir düzene sokulmuş, Anadolu Selçukluları ve Beylikler devirlerinde devam edildiği gibi, Osmanlıda da bu sistem uygulanmaya devam edilmiştir. Dirlik
sisteminin parçalarından has önceki devletlerde olduğu gibi yine has olarak, ikta’ ise gelirine göre ikiye bölünerek zeamet ve timar olarak adlandırılmış ve Osmanlı Devletinde bu sistem, ortaya çıkan ihtiyaçlara göre şekillenerek zamanla, tüm teferruatı ile kemale ermiş olarak uygulanmıştır. Osmanlı timarının kökeni İslâm ve Türk devletlerindeki uygulamaların bir
devamı olmakla birlikte, zaman içinde doğrudan veya dolaylı olarak Bizans’ın pronia sistemi ile karşılıklı etkileşmesi de mümkündür. Pronia sisteminin ise, daha önceleri feodal bir yapıya sahip iken 76 , Abbasîlerdeki ikta’ uygulamasından etkilenerek yaygın olarak bilinen ikta’ ya da timar uygulaması tarzında şekillendiği de unutulmamalıdır. Şunu da unutmamak lazımdır ki, timar sisteminin ik