Tarih Boyunca Mülkiyet Anlayışı ve Osmanlı Toprak Düzeni
A. İSLÂM’DA MÜLKİYET HAKKI VE TOPRAK DÜZENİ
Çalışmamızın asıl konusu, Osmanlı Devleti’nin toprak düzeni ve bu düzen içerisinde
araziye taalluk eden bütün muamelelere ait işlemlerin yapıldığı Defterhâne teşkilatının yapısı, işleyişi ve gelişimi olduğundan, öncelikle Osmanlı Devleti’nin
mülkiyet anlayışının ve toprak düzeninin kökenlerini genel hatlarıyla ortaya
koymak gerekecektir. Osmanlı’da mülkiyet anlayışı ve toprakların yönetimi her
şeyden önce İslâm mülkiyet anlayışı ile
toprak idaresine yönelik temel prensiplerden beslenmektedir. Yine bazı istisnaları olmakla birlikte İslâm anlayışına aykırı olmamak kaydıyla örfî hukuk da bu
hususta belirleyici rol oynamaktadır. Bu
nedenle, İslâm’ın mülkiyet nizamına yönelik telakkisini anlamak, Osmanlı toprak düzenini daha iyi ortaya koyabilmek
açısından önem arz etmektedir.
İslâm’da mülkiyet nazariyesi ferdin ve toplumun faydalanması için ferdî
mülkiyetin meşru yollarla serbest olduğu ve onun korunması gerektiği esasına
dayanır. İslâm fıtrat dinidir ve beşerin yapısında “sahip, malik olma” hissi taşıdığını, bunun doğuştan var olduğunu kabul
ederek bu hissi tatmin etmeye çalışarak
ferdî mülkiyeti helal kılar. 21
Osmanlı Dönemi’ne ait tapu senedi örneği
İslâm’ın mülkiyet telakkisi temelde Kur’an-ı Kerim22 ve sünnete23 dayanmakla birlikte sonradan gelenlerin bu ikisine muhalif olmayan içtihatlarıyla şekillenmiştir. Mülkiyet
hususunda içtihatlarda bulunan İslâm hukukçuları arazinin hem özel hem de kamu mülkiyetinin konusu olabileceği noktasında ittifak etmişlerdir.24 Kur’an’a göre “mülkün tek ve hakikî
sahibi yalnızca Allah’tır.” 25 Yerlerde ve göklerde olan mülkün tek hakiminin Allah olduğu ha-
21 Menna’el Kattan, a.g.e., s.21-22
22 Bu bölümde yer alan ayetlerin açıklamaları için bkz: Muhammed Esed, Kur’an Mesajı, İstanbul 2000
23 Bu bölümde yer alan hadislerin açıklamaları için bkz: Sahih- Buhari, Sahih-i Müslim, Haz. Abdullah Feyzi Kocaer, Konya 2008
24 Halil Cin, “Arazi”, DİA, C.III, s.343
25 Şûrâ Sûresi-49
11