ئۇيغۇرستاندا( شىنجاڭدا كەڭ كۆلەملىمك تۇتمۇش – 1937 يىلمى ئمۆكتەبردە ، 1931- 1934 يىلاردىكمى قۇممۇل قوزغىلىڭىنڭ رەھەېرى ، شەرقى تۈركستان ئىسلا جەمھۆرىيېتىنىڭ رەئىسى غوجا نىياز ھاجىنىمڭ ، سموۋىتلەر ئىتىپاقىمدا
– 1938 يىلى قازاقسمتاننىڭ كۆرىنەرلىمك دۆلەت ئەربمابى روزى باقىيېۋنىمڭ قولغما ئېلىنىشمى بىملەن باشملاندى. بىرىنجىسى – 1942 يىلى ئۈرۈمچى تۈرمىسىدە بوغۇپ ئۆلتۈرىلدى ، ئىككىنجىسى سمىەىردە قاتىم ، قىلىنمدى ، ۋاقتمى بىزگە نامەلۇ. مانا مۇشۇ ئەھۋالدا ، سوۋىتلەر ئىتتىپاقىنىڭ ئۇرۇش مەيدانىدىكى ئۇتۇقلىرىدىن ، ئۇنىڭ رەھەەرلىرىنىڭ ئازادلىق ئۈچۈن كۈرېشىۋاتقان خەلىقلەرگە قۇللۇقدىن قۇتۇلىشقا يادە قىلىش ۋەدېسىدىن ئىلھاملانغا ئۇيغۇر زىەىنىنىڭ ھەقىقى ئىگېلىرى ئۇيغۇر ، قازاق ، قىرغىز ، مۇڭغۇل ، تاتار ۋە باشقىلار” باسمقۇنچىلارنىڭ زۇلمۇمىنى ، ئماز بولسمىەۇ ، ئۆزى تېتىپ باققان ئۇلۇق قوشنىەىز بۇ قىتىم ئالدىەاس“ دىگەن ئويدا ، تەكرار قۇراللىق كۈرەشكە تۇتۇش قىلىشمدى. ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئۆز ۋاقتىدا بولشېۋىكلەردىن قېچىپ ئۇيغۇرستاندا پانا تاپقان رۇسلارمۇ بار ئىدى. ئۇيغۇرستانلىقلارنىڭ قوزغۇلىڭى ئادەتدىكىدەك ، بىر پۈتۈن سىياسى ۋە ھەربى مەركەزسىز ، بىر-بىرى بىلەن ئالاقىسىز ، ھەر خى ، جايلاردا( يىزا ، سەھرا ، تاغلاردا باشلاندى. ئۇنىڭغا ئەگېشىپ ، نۇرغۇن جايلاردا( شمەھەرلەردە مەخپمى تەشكىلاتلار قورۇلىشقا باشلىدى. شۇنداق تەشكىلاتلارنىڭ بىرسى ، ھېلىخمان تۆرېنىمڭ تەشەبەۇسمى بىملەن – 1944 يىلى باھاردا غۇلجىدا قۇرۇلغان ، شەرقى تۈركستان جەمھۆرىيېتىنىڭ قۇرۇلىشى بىلەن ئاياقلاشقان غۇلجما قوزغىلىڭىغما رەھەەرلىك قىلىغان ،” ئازادلىق تەشكىلاتى“ ئىدى. ستالىن ، ئۇرۇشىدىن كىيىنكى دۇنيا تەخسىەاتىنىڭ س س س ر- نىڭ پايدىسىغا بولۇشىنى ۋە كەلگۈسمى دۇنيانىمڭ غوجۇلىقى ئۈچۈن ئىەپېرىئالىزىم بىلەن بمولەىش كۈرەشمنى ئمويلاپ ، خىتما ، كومەۇنىسمت” قېرىنداشملىرىغا“ يماردە قىلىشنى ، نۇرغۇن مىللىئونلىق خىتاينى سوتسىئالىست قىلىپ ، ئۆزىگە بېقىندۇرۇشنى پلانلىدى. ئۇيغۇرستانغا ، ئەۋۋەلقى رۇسىيە سىياسەتچىلىرىگە ئوخشاشلا ، خىتاينىڭ سىياسېتىنى قېلىپتا تۇتۇش ، خىتا ، رەھەەرلىرىنىڭ نەپسىنى تىزگىنلەش ئۈسكىنىسى رولىنى ئايرىپ قويدى. بۇنىڭدىن بۆلەك ، سوۋېت گېئولوگلىرى ئۇيغۇرستاندا ، چىگرانىڭ يېنىمدا ، شمۇ كەمگىمچە تېخمى سموۋىت تەۋەسمىدە تېپىلەىغان ، – گېرمانىيە ۋە ئامېرىكىدا بەس-بەسدە ياسىلىۋاتقان – پوپۇزا قمۇرالىنى( ئماتو بومەىسمىنى ياسماش ئۈچۈن بەكەۇ لازىەلىق ئۇران مەنەەئىنى تاپدى. ستالىن ئۇيغۇرستانلىقلارنىڭ ئازادلىقىغا ياردە قىلىشنى قارار قىلدى. ئامېرىكما بىملەن ئېڭگلىميە ۋە س س س ر ئوتتۇرىسمىدا ممۇرەككەپ سىياسمى قىەما( ئويمۇن باشملاندى. ئۇنىمڭ ئاسىيەدىكى قويەىسى خىتا ، ئىدى. ئامېرىكا بىلەن ئېڭگلىيەنىڭ ئۇيغۇرستانغا قاراشقا چولىسمى يموق ئىمدى. ئمۇلار ئۆزېنىڭ ئېۋرىپادىكى مەنپەئەتىنى ئەۋزەل كۆرەتتى. ئاسىيەدە جاڭكەيشىگە ئىشىنەتتى. ئۇلار” جاڭكەيشمى ئۆزېنىمڭ نۇرغۇن مىللىئونلۇق لەشرېى بىلەن خىتايدا كومەۇنىستلارنىڭ دۆلەت ئۈستىگە چىقىشىغا ۋە ئۇنىڭ( خىتاينىڭ سوۋىت تەراپدارى بولۇپ قېلىشىغا يول قويەايدۇ“ دەپ ئويلايتتى. غەرىمب ئەللىمرى سمتالىننىڭ خىتما ، ۋە ئۇيغۇرسمتاندىكى قەدەملىرىگە سەل قاراشدى. بەك كەچ ۋە سۇس ئىنكاس بىلدۈرىشدى. ئۆزېنىڭ كۈرەشدە تاۋلانغان سەركېلىرىنى يېقىندا يوقاتقان ئۇيغۇرلارمۇ سوۋېتلىكلەر بىلەن ممۇرەككەپ ئويۇنغما تەييمار ئەمەس ئىدى. شۇ چاغدىكى ، تۇتقۇن ، چماپقۇنلاردىن سماق قالغمان ، ئۇيغۇرسمتاننىڭ رەھەېمرى سىياسمەتچىلىرىنىڭ ئاساسى قىسەى سوۋېتدە بىلىم ئالغان ، ياش ۋە سوتسىئالىز مەپكۈرېسمىگە( ئىدېيەسمىگە سمادىق ، ۋە ، ھەتتما ، ئماز قىسەىنى ھىساپقا ئالەىغانلدا ، سوۋېتنىڭ مەخسۇس ئورگانلىرىنىڭ شاگىرتلىرى ئىدى. سوۋىتنىڭ مەخسۇس خىزمەت ئورگانلىرى ئۆزىنىمڭ يماردېەىنى ئەۋۋەل جۇنۇپلىقلارغما تەكلىمپ قىلمدى. قەشمقەرگە ، قەشقەر ۋىلايېتىنىڭ قىزىلسۇ كەنتىدە تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان ۋە 1937 يىلى سوۋېتكە قاچقان ، قىرغىمز ئموغلى ئىسمقاق بەك رەھەەرلىكىدە كىچىك بىر ئەترەتنى كىرگمۈزدى. ئامەما ، 1937 – 1938 يىللاردىمدىكى سمتالىن جەللاتلىرىنىمڭ ۋەھشىلىكلىرىنى تېخى ئۇنۇتەىغان ، قەشقەرلىقلەر ئەلچىگە ئىشەنەىدى. ئۇ( ئىسقاق بەك سوۋېتكە قايتىشمقا مەجەمۇر بولمدى. بەزى بىمر مەنەەئمى ئېنىقلانەىغمان مەلۇماتلارغما قارىغانمدا ، ئىسمقاق بەكنىمڭ ئەلچىلىكىنىمڭ ئۈنۈمسمىز ئاياقلاشقانلىقىدا قەشقەردىكى ئېڭگلىيە كونسۇلخانىسىنىڭ مەلۇ رولمى بمارمىش. سمتالىننىڭ ئەلچىلىرىنمى غۇلجىمدا خوشاللىق بىلەن قوبۇل قىلدى. توغرىراقى ، غۇلجىلىقلار ستالىننىڭ ئەلچىلىرىنىڭ ۋەدىلىمرىگە ئىشمەندى ۋە ھايالسمىز قۇراللىق قوزغىلاڭنىڭ تەييارلىقىنى باشلىدى.
3