Буряад зон эртэ урда сагһаа эхэ байгаалидаа һүгэдэжэ, мүргэжэ, тахижа ябадаг һайхан заншалтай байгаа. Хүдөө тосхонуудай ойгуур жараахайгаар дүүрэн гол горходой шааяан, үнгын сэсэгүүдэй надхаан, шэл һубһан шэнги шүүдэртэй ногоон, шубуу шонхорой дуулаан, хараасгайн гэрэй үһээнүүдээр уургайнуудаа сүлөөгүй заһаан- хүл хөөрсэг болон байгша бэлэй даа. Минии эсэгэ бишыхандам иигэжэ дуулагша бэлэй:
Улаалзайнь гурбанхан үетэйл аад, Уһанхан хюруудаа хайратайхан, Ушарсам гурбанхан ахяатай аад, Ухаагаа гүйсөөгүй аад хайратайхан...
Үни сагһаа улаалзай арадай дуунда дуулагдадаг, тибһээрнь үрмэ зөөхэй шанажа, хүндын табаг болодог байгаал даа. Мүнөө сагаар харахада, улаалзаймнай хоморой ургамалнуудай тоодо орожо, « Улаан дэбтэртэ » оронхойнь тон гэмшэлтэй, харамтай. 1988 ондо хэблэгдэһэн ном соо 130 гаран ургамалнууд хоморой болоо гэжэ тоологдоно. Мүнөөдэрэй байдалаар бодоходо, бүришье олон болоһон байха.
Эхэ байгаалидаа гамтайгаар хандаха саг тулаашье һаань, хорон гартайшуул байгаалиингаа баялигые гэмтээһээр. Жэшээлхэдэ, 51 зүйлэй ургамалнууд үгы болохоор хараатай. Би һурагшадһаа хэн байгаалида хоро хүргэнэб гэхэдэм, нэгэн дуугаар хүн гэжэ харюусадаг.
Улаан Үдын 19-дэхи һургуулиин ойгуур надхама мойһод сэсэглэжэ байхадань, нэгэшье һурагша ойронь хүрэдэггүй, харахадаа баясадагби. Энэмнай хүмүүжүүлгын үрэ гээшэ. Ерэхэ хабартаа уһан хара Морин жэлдэ багшанар Н. И. Ергонова, Л. Д. Дармахеева гэгшэдэй үүсхэлээр һургуулиингаа газаагуур сэсэгтэ мододые олоор һуулгаха түсэбтэйбди.
Бэлигтэй гуурһан дороһоо уянгата һайхан дуунууд мүндэлөө: « Тоонто нютаг », « Хонхо сэсэг », « Эдир наһанай дуран », « Юрөөл ».
Агтын жолоо алдангүйхэн, Аян замдаа ябаарайгты, хүбүүднай. Абын юрөөл мартангүйхэн, бэринэрнай, Ашынь харюулжа үзөөрэйгты, бэринэрнай...
Хэзээшье, хэдынэйшье сагта хүн түрэлтэн тоонто нютагаа, эхэ байгаалияа, үри хүүгэдэйнгээ хуби заяан тухай магтан дуулажа ябадагнай мүнхэ. Мүн һонирхолтой « Аба эжым һургаалһаа...» гэһэн үгүүлбэри, « Сортоо хүхы », « Аха дүү хоёр » гэһэн зүжэгүүд уншагшадай һонирхол татажа, сэдьхэлдэнь шэнэ бодол түрүүлхэл.
Нютагайнгаа нэрэтэй, солотой хүнүүдтэ зорюулжа, ульһатай дулаахан шүлэгүүд зохёогдонхой.
Наһанайнгаа хани нүхэр Гвибал Зоригтуевичта зорюулһан шүлэгһөөнь:
Гэрһээ холуур ябахадаш, Гэдэргээ бусахыш хүлеэнэб.
205