ТҮҮХЭДЭ ТҮШЭГЛЭН, УГАА УУДАЛАН
« Угаа уһанда хаяхамнай гү?»- гэһэн гаршаг доро Степан Очировай бэшэһэн үгүүлэл һанааем хүлгүүлбэ.
Буряад угсаатан урда Монголдо байһанаа 1600 гаран онһоо эхилэн хойшоо гаража, Байгал шадарай голнуудаар нүүжэ ерэһэн намтартай. Хитад, манжуур хаашуул, тайшаа, зайһангууд хоорондоо дайлалдажа, хамаг зөөри, баялигаа буляалдадаг байгаа.
Бага яһатан: буряадууд, ойрадууд, хальмагууд г. м. монгол хэлэтэй, адли байдалтай зон олон байгаа. Тэдэ зон элдэб янзын хашалан, зоболон ба сэрэг дайнай добтолгодо дайрагдажа, тулижа, ядаржа байһан түүхэтэй.
Урда Монголой газар дээрэһээ гаража ерэһэн сартуул угтанай долоон эсэгын хүбүүд Зэдэ мүрэнэй юһэн гол нютагуудаар таража һуурижаһан түүхэтэй. Мүн тэрээн соогуур цонгоол угтан байдаг. Сартуулнуудай һуудаг 9 голнуудые нэрлэбэл: Алцаг, Ториин гол, Үхэр шулуун, Бургалтай, Бага Нарин, Гэгээтэй, Цагаатай, Үчөөтэй, Борьёо.
Буряад зон угайнгаа долоон үе соо түрэл гэжэ тоологдодог. Тэрэ үеһөө саашань айл боложо, үхибүүдэй түбхинэхэдэ болохо гэдэг байгаа. Мүнөө үеын ургажа ябаһан залуушуулые харахада, уг гарбалаа мэдэхэһээ байтагай түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэжэ шадахаяа болиһомнай тон гэмшэлтэй гэжэ мэдэнэбди. Би наһатай багша хадаа һурагшадһаа хаанахибта гэхэдэм, бултал хотынбди гэжэ харюусадаг һэн. Зунай амаралтын үедэ ямар нютаг айлшалнабта гэхэдэм, хүдөө нютагуудые нэрлэхэ. Тиихэдэнь уг гарбалтнай тэрэл нютагта ажаһуудаг зонһоол байха гэгшэ һэм. Энэ бодол дээрэ удаан бодожо үзөөд, 1994 ондо һургуулидаа эрдэмтэдэй, хотын олон багшанар, түрэлхидэй хабаадалгатайгаар « Минии уг гарбал » гэһэн эрдэм-дадалгын бага хурал үнгэргөөбди, БГУ-гай профессор Ж. С. Сажинов өөрынгөө угай модо зуража, Хурамхаан, Баргажан нютагай буряадуудай уг гарбал тухай тон һонин мэдээнүүдые хөөрөө бэлэй.
Ц. Н. Номтоев, уран зохёолшо, багша, сэрэгшэ, хори буряадуудай уг гарбал тухай дэлгэрэнгыгээр хөөрөө һэн.
В. Б. Прокопьев( хотын эрдэм һуралсалай засаг даадаг байха үень) Эрхүүгэй эхирит, булгад зон хаанаһаа гараһан бэ гэжэ һонин мэдээ хөөрөө. Тон һонирхолтой: манай һургуулиин һурагша Ламажапов Алексей хүгшэн эжытэеэ ерэжэ, үбгэн эсэгынгээ зохёоһон угайнгаа бэшэгэй дэбтэр хэрэглэн, Барга Баатар хүрэтэр 25 үе болотор хэнэй хэд хаана ябаһыень дэлгэрэнгыгээр бэшэжэ, зуража, үбгэн эсэгэнь ашанартаа 3 шэрхэг бэлэг болгон бариһан байна. 5 хүбүүдэй эжы уг гарбал тухайгаа ашатаяа тон һонирхолтойгоор хөөрөө һэн.
Һурагшаднай ехэл олон һалаатай угайнгаа модо зохёожо, уран гоёор шэмэглэн, ном болгожо хөөрөө. Тэдэнь манай һургуулиин таһагта хадагалаатай байдаг.
Удаань тиимэрхүү бага хуралнүүдые эрдэмтэд С. Д. Бабуев, В. Ш. Гунгаров, Шэнэхээнэй буряадуудай хабаадалгатайгаар хоёр дахин үнгэргөө һэмди.
Иимэрхүү удхатайгаар һургуулинуудта уулзалга бага хуралнүүдые үнгэргэдэг һаа, аха нүхэд һурагшадта ехэл мэдэсэ ойлгуулха байна.
123