Wpływ II wojny światowej na poszukiwanie rozwiązań prawnych ...
107
wowały specjalnie w tym celu powołane urzędy powiernicze , w tym – w odniesieniu do majątku polskiego – Główny Urząd Powierniczy Wschód 9 .
Nazistowska ideologia wyższości ras wywierała przy tym bezpośredni wpływ na sposób traktowania dóbr kultury . W Europie Zachodniej , uważanej za bardziej cywilizowaną od Wschodu , masowo dokonywano ich grabieży . Na Wschodzie , zgodnie z tezą o jego cywilizacyjnej niższości , częściej dochodziło do aktów dewastacji . W Polsce zastosowanie znalazł „ system pośredni ”, zgodnie z którym to , co rodzime , niszczono , wszelkie zaś przejawy zachodnich wpływów grabiono 10 .
Wdrażanie założeń ideologii do systemów administrowania kulturą wyrażało się również w arbitralnych osądach co do tego , co można nazywać sztuką . Warto przypomnieć , że to w nazistowskich Niemczech narodziło się pojęcie „ sztuki zwyrodniałej ”, odnoszone do pogardzanych wówczas dzieł współczesnych , dalece niezgodnych z nazistowskimi ideałami . Reżimowa koncepcja tego , co jest , a co nie jest sztuką , wsparta była systemem sankcji grożących niepopularnym artystom . Zdecydowanie najdotkliwsze było wśród nich Malverbot – pozbawienie prawa malowania , konsekwentnie egzekwowane przez gestapo w drodze błyskawicznych inspekcji 11 . Akcja „ oczyszczania sztuki ” przetoczyła się przez wszystkie niemalże niemieckie muzea , w tym berlińską Nationalgalerie , a jej wynikiem była konfiskata niemal szesnastu tysięcy dzieł 12 . Ich los bywał różny . W najlepszym wypadku trafiały na licytacje i służyły pozyskiwaniu cennych dla III Rzeszy środków finansowych . Inne , co bardziej „ obraźliwe ” okazy , ukrywano w magazynach , w tym w największej przechowalni dzieł „ zdegenerowanych ” przy Copernicusstrasse . Wiele z nich nie uniknęło zniszczenia – według szacunków L . H . Nicholasa , 20 marca 1939 r . na dziedzińcu głównej siedziby berlińskiej straży pożarnej spalono aż 4829 eksponatów 13 . Narodowosocjalistyczna Kulturpolitik oznaczała w praktyce , że bezpieczeństwo dóbr kultury zależało bezpośrednio od preferencji , upodobań i wątpliwych kryteriów estetycznych uznawanych przez Hitlera i liczne grono wykonawców jego woli , zorganizowane w Izbę Kultury Rzeszy .
Warto odnotować , że problemu niszczenia dóbr kultury nie sposób rozpatrywać w oderwaniu od jego aspektu psychologicznego . Istnieją bowiem
9
M . Sikora , Zasady i praktyka przejęcia majątku polskiego przez III Rzeszę , ze szczególnym uwzględnieniem sektora rolnego oraz mieszkaniowego , na przykładzie prowincji śląskiej ( górnośląskiej ) w latach 1939 – 1944 , „ Pamięć i Sprawiedliwość ” 2008 , t . 7 , nr 2 ( 13 ), s . 45 .
10
J . Świeczyński , dz . cyt ., s . 70 .
11
R . Grunberger , Historia społeczna Trzeciej Rzeszy , t . II , przekł . W . Kalinowski , Warszawa 1987 , s . 331 . 12
L . H . Nicholas , Grabież Europy . Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej , przekł . B . Sławomirska , Poznań 2016 , s . 41 . Co ciekawe , czystkę w świecie sztuki sankcjonowano prawnie i już w czerwcu 1938 r . przyjęto ustawę zwalniającą rząd z wypłacania jakichkolwiek rekompensat za skonfiskowane eksponaty . Tamże , s . 42 .
13
L . H . Nicholas , dz . cyt ., s . 45 .