բանակ
Մովսես Սիլիկյան Գարեգին Նժդեհ Պողոս( Պավել) Բեկ Փիրումյան
Երբ հռ չակ վեց Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյու նը, երկ րի սահ մաննե րն ա պա հով պա հե լու լա վա գույն ե րաշ խի քը հայ կա կան զին ված ու ժե րի հա մա խմ բո ւմն ու բա նա կի ստեղ ծո ւմն էր: Բա նա կը մեր ժո ղո վր դի կյան քում մեծ դե րա կա տա րու թյո ւն է ու նե ցել ինչ պես նրա ողջ գոյու թյան ըն թացքո ւմ, այն պես էլ Ա ռա ջին հան րա պետու թյան ժա մա նակ, մա նա վա նդ որ իր կար ճա տև գոյու թյան ողջ ըն թացքում ե րի տա սա րդ պե տու թյու նը գրեթե ա նը նդ հատ ստիպ ված էր պա տերազ մա կան դրու թյան մեջ լինել ի րեն շր ջա պա տող երկր նե րի հետ: Եվ ա ռաջին իսկ օր վա նից խնդ րին լո ւրջ ու շադրու թյո ւն դա րձ նե լու մա սին է վկայո ւմ Հայաս տա նի բա րձ րա գույն զին վո րական գե րա տես չու թյան ղե կա վա րությու նն այն պի սի ար հես տա վա րժ զինվո րա կան նե րի վս տա հե լը, ինչ պի սիք է ին զոր. Հ. Հախ վեր դյա նը( ա ռա ջին և երկ րո րդ դահ լիճ ներ), զոր. Քր. Ա րարա տյա նը( եր րո րդ և չոր րո րդ դահ լիճներ), Ռ. Տեր-Մի նա սյա նը( հին գե րո րդ դահ լիճ) և զոր. Դրոն( Դ րաս տա մատ Կա նայան, վեր ջին կա ռա վա րու թյո ւն): Սա կայն հե շտ չէր մար տու նակ զինված ու ժեր ու նե նա լը, դրա հա մար անհրա ժե շտ է ին նյու թա կան մի ջոց ներ, զի նամ թե րք, մար դո ւժ, բա րձ րա գույն զին վո րա կան կր թու թյա մբ ան հատներ: Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պետու թյան բա նա կը ձևա վոր վեց Կովկա սո ւմ գոր ծող Հայ կա կան կոր պու սի և հայ կա մա վո րա կան խմ բե րի հի ման վրա: Հայ կա կան կոր պու սը ձևա վորվել էր Ռու սա կան կայս րու թյան հրամա նով` Ա ռա ջին աշ խար հա մար տին հայ կա մա վոր նե րի մաս նակ ցու թյու նը թո ւր քա կան ճա կա տո ւմ ա պա հո վե լու հա մար: Կոր պու սի հրա մա նա տա րն
էր գե նե րալ Թով մաս Նա զար բե կյանը: Կային եր կու հրաձ գային դի վի զի ա- ներ, հե ծե լա զո րային, հետ ևա կային, հրե տա նային բրի գադ ներ և այլ մասնա գի տաց ված ստո րա բա ժա նո ւմ ներ: Հե տա գայո ւմ Հայ կա կան կոր պու սը դար ձավ Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան բա նա կի հիմ քը: Սա կայն նրա գոր ծունե ու թյու նը սահ մա նա փակ վեց 1918 թ. հու նի սի 4-ին Բա թու մո ւմ Օս մանյան կայ սե րա կան կա ռա վա րու թյան և Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան մի ջև կնք ված հաշ տու թյան և բա րեկա մու թյան պայ մա նագ րով: Պայ մանագ րի կե տե րից մե կի հա մա ձայն` Հայ կա կան կոր պու սը լու ծար վեց, և կազ մա վոր վեց ըն դա մե նը մեկ դի վիզի ա` Մով սես Սի լի կյա նի հրա մա նատա րու թյա մբ: 1918 թվա կա նի ամ ռա նը բա նա կո ւմ հաշ վառ ված էր 17 հա զար զին վո րական, ո րոն ցից 900-ը` սպա: Հայոց բա նա կի զո րե ղաց ման և վերա կազ մա վոր ման գոր ծո ւմ իր դե րն ունե ցավ Ա ռա ջին աշ խար հա մար տում Թո ւր քի այի պար տու թյու նը: 1918 թվա կա նի հոկ տեմ բե րի 30-ին կընքված Մո ւդ րո սի պայ մա նագ րով Թո ւրքի ան պար տա վոր վեց զոր քե րը դո ւրս հա նել Անդր կով կա սից և հե ռա նալ մի նչև 1914 թվա կա նին հաս տատ ված սահ մա նը: Բա թու մի պայ մա նա գի րն ու ժը կո րց րեց: Նո րաս տե ղծ հայ րե նի բա նա կո ւմ ծա ռայե լու ե կան բա րձր զին վո րա կան պատ րա ստ վա ծու թյո ւն ու նե ցող շատ հայոր դի ներ Ռու սաստա նից և այլ երկր նե րից: Հայաս տանը հնա րա վո րու թյո ւն ստա ցավ ընդլայ նե լու սահ ման նե րը: Նոյեմ բե րի 18-ին հայ կա կան զոր քե րը մտ նան Վա նա ձոր, դեկ տեմ բե րի 2-ին` Գյո ւմրի: Հա ջո րդ քայ լը Լո ռին և Ջա վախ քը
Հայաս տա նի սահ ման նե րին մի աց նելը պի տի լի ներ, ո րո նց հան դեպ հավակ նու թյո ւն ներ ու ներ նաև Վրաստա նը: Դեկ տեմ բե րի 5-ին վրա ցա կան բա նա կը ա ռա ջի նը մտավ Ա խալ քալաք և ռազ մա կա լեց Ջա վախ քը: Մի նչ այդ վրա ցի նե րը զո րք է ին մտց րել նաև Լո ռի: Դեկ տեմ բե րի 12-ին հայ կա կան զի նու ժը հա սավ Ա խալ քա լաք, 13-ին` Լո ռի: Սկս վեց հայ-վ րա ցա կան երկշա բա թյա պա տե րազ մը: Հայ կա կան զո րա բա նա կի ն ՝ զո րա վար Դրոյի հրամա նա տա րու թյա մբ, մի քա նի օ րո ւմ հա ջող վեց ա զա տագ րել Ա լա վեր դին, Այ րու մը, Ախ թա լան, Բոլ նիս-Խա չե նը: Սա կայն, Անգ լի այի և Ֆրան սի այի դիվա նա գի տա կան ներ կայա ցու ցիչ նե րի միջ նոր դու թյա մբ կող մե րը հա մա ձայնե ցին դա դա րեց նել պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյո ւն նե րը և սահ մա նային հար ցե րը լու ծել բա նակ ցային ճանա պար հով: Զի նա դա դա րը ու ժի մեջ մտավ դեկ տեմ բե րի 31-ի գի շե րը ՝ ժամը 12-ին: Դրա նից հե տո Թիֆ լի սո ւմ բաց վեց եր կու կա ռա վա րու թյո ւն նե րի ներ կայա ցու ցիչ նե րի խո րհր դա ժո ղով, ո րի ար դյո ւն քո ւմ Լո ռին ճա նաչ վեց չե զոք գո տի, իսկ Ջա վախ քը տր վեց Վրաս տա նին: Ի նչ պես փաս տո ւմ է ՀՅԴ բյու րոյի ան դամ, Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան պա շտ պա նու թյան նա խա րար Ռուբեն Տեր-Մի նա սյա նը, 1919-ին Հայոց գոր ծող բա նա կո ւմ կային մոտ 8850 կռ վող, 7900 սվին, 350 թո ւր, 26 թն դանոթ: Իր հե ղի նա կած « Հայ հե ղա փոխա կա նի մը հի շա տակ նե րը » գր քո ւմ նա ա ռան ձին ներ կայաց նո ւմ է նաև այլ « զո րա մա սեր, ո րո նք կա րող է ին հա մար վել գոր ծող բա նա կի մաս », իսկ « Զին վո րա կան նա խա րա րու թյան հաշ վից օգտ վո ւմ է ին 18000-24000 հո-
2( 22) 2013
73