լեգենդներ կիր փո խադ րե լո ւն և այդ նպա տա կով կազ մա կե րպ վող գա ղտ նի խո րհր դա ժողով նե րին( Կա րս, Ա լեք սադ րա պոլ):
1904թ-ի աշ նա նը, ՀՅԴ Բյուրոյի ա ռա ջար կու թյա մբ գոր ծո ւղ վում է Վան, որ տեղ ար դեն գոր ծո ւմ է ին նրա ըն կեր նե րը ՝ Իշ խա նը, Կոմ սը( Վահան Փա փա զյան): Այս տե ղից սկս վո ւմ է Սեր գեյի գոր ծու նե ու թյան վաս պուրա կա նյան շր ջա նը, որ տեղ ե րի տասա րդ հե ղա փո խա կան գոր ծի չը պայքա րի նոր դպ րոց է ան ցնո ւմ, դառ նո ւմ բո լո րի սի րե լի Վա նի Ա րա մը ՝ Ա րամ Մա նու կյան: Նրա կյա նքն ու գոր ծունե ու թյու նը, ո րո շա կի ընդ հա տո ւմ ներով, ան խզե լի ո րեն կապ վո ւմ են Վա նի, Վաս պու րա կա նի հետ: 1906 թ-ին վեց ամ սով բա ցա կայում է Վա նի ց ՝ ՀՅԴ չորրո րդ Ընդ հա նո ւր ժո ղո վին մաս նակցե լու հա մար: Վե րա դառ նա լով Վա ն ՝ մի նչև 1909 թ. աս տի ճա նա բար դառնո ւմ է տա րա ծա շր ջա նի կե նտ րո նական քա ղա քա կան դեմ քը, ա ռա ջա տար դիրք է գրա վո ւմ ազ գային գոր ծիչ նե րի մի ջա վայ րո ւմ, ձե ռք բե րում ժո ղո վր դի վս տա հու թյու նը: Թո ւր քա կան սահ մանադ րու թյու նից հե տո, մի նչև 1912 թ., կու սակ ցու թյան հանձ նա րա րու թյա մբ մեկ տա րի ուսուց չու թյո ւն է ա նո ւմ Օրդո ւո ւմ, ա պա մեկ նո ւմ Ժնև և դար ձյա լ ՝ Օր դու: Այս տե ղից վե րա դառ նո ւմ է Վան, դառ նո ւմ ոչ մի այն Դաշ նակ ցու թյան ղե կա վա րը, այլև ամ բո ղջ Վաս պու րակա նո ւմ կյան քի տար բեր ո լո րտ նե րի կազ մա կե րպ ման շար ժիչ ու ժը ՝ դպ րոցներ, մա մո ւլ, ազ գային և հա սա րա կական հաս տա տու թյո ւն ներ, ե րի տա սարդա կան կազ մա կեր պու թյուն ներ, կա պը գա վառ նե րի, տե ղի իշ խա նու թյո ւն նե րի ու կա ռա վա րու թյան ներ կայա ցու ցիչ ների հետ- ա մե նո ւր զգաց վո ւմ էր Ա րա մի վճ ռա կան դե րն ու կամ քը: Իսկ 1915 թ. հայ ժո ղո վր դին պա տու հա սած ա ղե տից Վա նը և Վաս պու րա կա նը փրկ վե ցին այս տեղ հա մա խմբ ված ազ գային-հեղա փո խա կան գոր ծիչ նե րի հե րո սա կան ջան քե րո վ ՝ Ա րա մի գլխա վո րու թյա մբ, նրա վճ ռա կան կամ քի ու կազ մա կերպա կան տա ղան դի շնոր հիվ: Նա Վա նի հե րո սա կան պա շտ պա նու թյան( ապրի լի 7- ից մի նչև մայի սի 6-ը) ո գին էր և, կե նտ րո նաց նե լով ու ի մի բե րե լով ժո ղո վր դի բո լոր ուժե րը( ինք նա պա շտպա նու թյու նը կազ մա կեր պե լու հա մար միջ կու սակ ցա կան ու ժե րով կա զմ վում է Զին վո րա կան մար մի ն ՝ բաղ կա ցած եր կու դաշ նակ ցա կա նից և մեկ սահ մանա դիր-ռամ կա վա րից) և հնա րա վո րությո ւն նե րը, բա ցա ռիկ հաղ թա կան ելք ա պա հո վեց այդ դժն դակ ու մա հա հոտ օ րե րո ւմ: Հաղ թա նա կից հե տո Վաս պուրա կա նը հռ չակ վեց ան կախ նա հան գապե տու թյո ւն, իսկ Ա րամ Մա նու կյա նը ՝ նա հան գա պետ: Այլ կե րպ չէր էլ կա րող լի նել... մի ակ մար դը, ո րի հե ղի նա կությո ւնն ըն դու նո ւմ է ին բո լո րը և վս տահո ւմ, ան վե րա պա հո րեն Ա րամն էր: Կա րճ տևե ցին այդ հե րո սա կան օ րե րը ՝ մի այն չո րս ա միս: Սա կայն այդ կարճ մի ջո ցն էլ բա վա կան էր, որ Ա րա մը կազ մա կեր պեր շր ջա նի կյան քը: Դե ռևս հե րո սա մար տի օե րին հա մա խմ բե լով Վա նի տա ղան դա վոր, հայ րե նա սեր և ու նակ ու ժե րը ՝ ստեղ ծեց Վա րիչ մարմին ներ, կյան քի տար բեր ո լո րտ նե րը( զին վո րա կան, բժշ կա կան, կր թա կան, տն տե սա կան) կազ մա կեր պե լու համար: Դրա նք շա րու նա կո ւմ են գոր ծել նաև հե տա գա օ րե րին, երբ կա զմ վեց Նա հան գային վար չու թյո ւն: Ռու սա կան բա նա կի նա հան ջից և Վա նի ան կու մից հե տո Վաս պու րա կա նի հայու թյու նը ևս հայ րե նա զրկ վե ց ՝ ա պա վի նե լով ռու սական բա նա կի զո րա շար ժե րին, մի քա նի ան գամ հե ռա նա լով ու վե րա դառ նա լով հայ րե նի օ ջախ, բազ մա հա զար զո հեր տա լով ու վե րջ նա կա նա պես հյո ւծ վե լով: Այդ ժա մա նա ՛ կ էլ Ա րա մը մնաց վասպու րա կան ցու հե տ ՝ փոր ձե լով իր հնարա վո րու թյան սահ ման նե րո ւմ թեթեվաց նել նրա տա ռա պան քը և նրա հետ ան ցնե լով գաղ թի ճա նա պա րհ նե րով: 1916-17 թթ-ին Ա րա մը Թիֆ լի սո ւմ ներգ րավ վո ւմ է ՀՅԴ ար ևե լյան բյու րոյի, ա պա նաև Հայոց Ազ գային խո րհրդի աշ խա տա նք նե րո ւմ ՝ մի ա ժա մա նակ զբաղ վե լով Վաս պու րա կա նի և այլ վայրե րի գաղ թա կան նե րով: Գոր ծո ւն մասնակ ցու թյո ւն է ու նե նո ւմ Արևմ տա հայ և Ռու սա հայ Ազ գային ժո ղով նե րի կազմա կե րպ մա նն ու աշ խա տա նք նե րին:
1917 թ-ի աշ նա նը Հայոց Ազգային խոր հո ւրդն Ա րա մին ու ղար կո ւմ է Եր ևա ն ՝ որ պես իր լի ա զոր ներ կայացու ցի չ ՝ Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի հետ կար գա վո րե լու ռու սա կան բա նա կի հեռա նա լո ւց հե տո նա հան գո ւմ ստեղ ծ ված ա նիշ խա նա կան վի ճա կը: Հե նց ա ռաջին օ րը նա Խո րհր դո ւմ մի ընդ ար ձակ զե կու ցու մով ներ կայաց նո ւմ է Անդրկով կա սո ւմ ու Կով կա սյան ճա կա տո ւմ տի րող դրու թյու նը և Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի ա նե լիք նե րը: Ա րա մի ա ռաջար կով կա զմ վո ւմ է Հա տո ւկ կո մի տե ՝ Ա րա մի և Մ. Մու սի նյան ցի ու Ա. Աստվա ծատ րյա նի( Եր ևա նի Ա. խ-ի կողմից) մաս նակ ցու թյա մբ, և ո րին Երևանի Ազ գային խոր հո ւր դը ժա մա նա կավո րա պես փո խան ցո ւմ է իր ի րա վունք նե րը: Կո մի տե ի աշ խա տա նք նե րին մաս նակ ցո ւմ են նաև նա հան գա կան կո մի սար Ս. Թո րո սյա նը և Հայ զին վորո կան մի ու թյան նա խա գահ բժի շկ Հ. Մե լի քյա նը: Հա տո ւկ կո մի տեն, Ա րամի գլ խա վո րու թյա մբ, դառ նո ւմ է երկ րի փաս տա ցի իշ խա նու թյու նը: Այս ան գամ ևս Ա րա մը կա տար վող աշ խա տա նք ների ո գին էր: Հս տա կեց վո ւմ է ա նե լի քը ՝ օգ նու թյո ւն ռազ մա ճա կա տին( նոր զորա կոչ), Եր ևա նի նա հան գի հայու թյան ինք նա պա շտ պա նու թյան կազ մա կերպո ւմ, կար գի և օ րի նա կա նու թյան հաստա տո ւմ գա վառ նե րո ւմ, որ տեղ Ռու սական կայս րու թյան քայ քայ մա մբ և ռուսա կան բա նա կի հե ռա նա լով տի րու մ էր ա նիշ խա նու թյո ւն, իսկ հայու թյու նը մնա ցել էր մե նակ ու ան պա շտ պա ն ՝ ռուս նե րի հետ ևից ա ռա ջա ցող ո խե րիմ թշ նա մու ա ռաջ: Սա ա մե նա կար ևոր հա րցն էր: Ա րա մի գլ խա վո րու թյա մբ ՝ Դրոն և զին վո րա կան իշ խա նու թյու նը կազ մա կեր պո ւմ և կար գա վո րո ւմ են հայ կա կան զո րա մա սե րը: Ազ գայինա զա տագ րա կան պայ քա րի և մար տական փա ռա հեղ ճա նա պա րհ ան ցած այս եր կու գոր ծիչ նե րն այդ օ րե րին չէ ին էլ մտա ծո ւմ, թե ինչ պի սի կար ևոր, պատմա կան ա ռա քե լու թյո ւն է վի ճակ ված ի րե նց ՝ հայու թյան պա շտ պա նու թյան ու Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան ստեղծ ման գոր ծո ւմ: Կար գա վո րե լով ու վերա կազ մա վո րե լով Եր ևա նի իշ խա նության մար մին նե րը ՝ Ա րա մը փաս տո րեն ձևա վո րեց նոր, ան կախ Հայաս տա նի ա ռա ջին կա ռա վա րու թյու նը ՝ դրս ևո րելով պե տա կան գո րծ չի կազ մա կեր պական ար տա կա րգ կա րո ղու թյո ւն ներ: Այս ան գամ ևս նա նվա ճեց հա սա րակու թյան սե րն ու ան վե րա պահ վս տահու թյու նը, ստա ցավ նրա նից բա ցարձակ իշ խա նու թյան ի րա վո ւնք ՝ օժտ ված « դիկ տա տո րի » լի ա զո րու թյո ւն նե րով: Գոր ծե րի այս ըն թաց քը հնա րա վո րությո ւն տվեց Ա րա մին ու նրա զի նա կիցնե րին հա մա խմ բե լու և կե նտ րո նաց նելու ժո ղո վր դի կա մային ու հոգ ևոր ողջ կա րո ղու թյու նը ՝ նա խա պատ րաս տե լով այն ան հա վա նա կան « հ րաշ քը », որ անվա նո ւմ ենք Մայի սյան հե րո սա մարտեր, և ո րո նց ա նը նկ ճե լի ո գին դար ձյալ Ա րամ Մա նու կյա նն էր: Պատ մա կան ան խու սա փե լի ըն թաց քը հան գեց րեց Հայոց ան կախ պե տա կա նու թյան վե րահաս տատ մա նը: Հայ րե նի կա ռա վա րության մեջ Ա րա մին հա նձն վեց ներ քին գոր ծոց նա խա րա րու թյու նը: Ա րա մը երջա նիկ էր, որ ի րա գո րծ ված էր տես նո ւմ իր և իր զի նա կից նե րի նվի րա կան ե րազան քը ՝ Հայաս տա նի ան կա խու թյու նը: Սա կայն նրան վի ճակ ված չէր տես նել ան կախ Հայաս տա նի ըն թաց քը: Եր կիրը հա մա կած բծա վոր տի ֆի զոհ դարձավ նաև նա ՝ ազ գային, պե տա կան ու հե ղա փո խա կան սիր ված գոր ծի չը, ո րը դեռ սպա սո ւմ է իր ար ժա նի գնա հա տակա նին ու ճա նաչ մա նը...
2( 22) 2013
71