դեմքեր կից թե մա կան հոգ ևոր դպ րո ցը` ըն դունվո ւմ է Թիֆ լի սի Ներ սի սյան հոգ ևոր դպ րո ց ։ Հա ջո ղու թյա մբ ա վար տե լով ճե մա րա նը ՝ Թիֆ լի սի մե ծա հա րո ւստ Ման թա շո վի ա ջակ ցու թյա մբ, ո րը հովա նա վո րո ւմ էր Ներ սի սյան դպ րո ցի ա ռա վել աչ քի ընկ նող ա շա կե րտ ներին, Մու սի նյան ցը մեկ նո ւմ է Մո սկ վա ։ Այն տեղ ֆրան սե րե նի դա սեր առ նե լո ւց հե տո մեծ եղ բոր ա ջակ ցու թյա մբ մեկնո ւմ է Ֆրան սի այի Մոն պե լի ե քա ղաք և ըն դո ւն վո ւմ շե րա մա պա հու թյան դպ րո ցը ։ Վե րա դառ նա լով Եր ևան` Մ. Մու սի նյա նցն սկ սո ւմ է զբաղ վել շերա մա պա հու թյա մբ ։ Նա ցան կա նո ւմ էր Ֆրան սի այո ւմ ստա ցած գի տե լիքնե րը ծա ռայեց նել Հայաս տա նո ւմ շերա մա պա հու թյան և գի նե գոր ծու թյան զար գաց ման գոր ծի ն ։ Ու սո ւմ նա սի րելով Եր ևա նո ւմ գի նե գոր ծու թյան հե ռանկար նե րը` նա կազ մո ւմ է Եր ևա նո ւմ գի նե գոր ծու թյան դպ րոց հիմ նե լու նախա գիծ և դի մո ւմ պե տա կան մար միննե րի ն ՝ ա ջակ ցու թյան հա մար, սա կայն մեր ժվո ւմ է ։ 1892 թ. Եր ևա նի գի նու և կո նյա կի գործա րա նի տեր Ներ սես Թաի րո վի հրավե րով Մ. Մու սի նյա նցն աշ խա տան քի է ան ցնո ւմ գոր ծա րա նո ւմ ՝ որ պես գի նեգո րծ և կո նյա կի մաս նա գե տ ։ Գնա հատե լով նրա գի տե լիք նե րը ՝ եր կու տա րի ան ց Թաի րո վը նրան նշա նա կո ւմ է գոր ծա րա նի կա ռա վա րի չ ։ Գոր ծա րանը մոս կո վյան « Շո ւս տով և որ դի ներ » ըն կե րու թյա նը վա ճառ վե լո ւց հե տո էլ Մ. Մու սի նյան ցը շա րու նա կո ւմ է աշխա տել այն տեղ, որ պես կա ռա վա րի չ ՝ 21 տա րի ։ Այդ տար նե րին Մ. Մու սի նյանցը շա րու նա կո ւմ է զբաղ վել ինքնա- կր թու թյա մբ. ու սո ւմ նա սի րո ւմ է ապրան քա գի տու թյո ւն, հո ղա գոր ծու թյո ւն, հաշ վա պա հու թյո ւն, օ րե նսդ րու թյո ւն, քա ղա քա գի տու թյո ւն ։ Նրա բազ մակող մա նի գի տե լիք նե րի և ակ տիվ գործու նե ու ության շնոր հիվ գոր ծա րա նն ընդ լայն վո ւմ է և բար գա վա ճո ւմ ։ Արտադ րան քի պա հան ջա րկն սկ սո ւմ է օ րե ցօր ա ճել, գի նի նե րն սկ սո ւմ են մեծ համ բավ վայե լել ու լայ նո րեն սպառ վել Ռու սաս տա նո ւմ և ար տա սահ մա նյան այլ երկր նե րո ւմ, իսկ մի ջազ գային մըր ցույթ նե րո ւմ շա հել մե դալ ներ ու դիպլոմ նե ր ։ Ա ռա ջին հա մաշ խար հային պա տերազ մի տա րի նե րին կո նյա կի ար տադրու թյու նը գրե թե դա դա րեց վո ւմ է, իսկ գի նու նը` զգա լի սահ մա նա փակ վո ւմ ։ Շո ւս տո վը կո նյա կի սպիր տի պա շարնե րը երկ րից դո ւրս տա նե լու փոր ձեր է ա նո ւմ ։ Մու սի նյան ցը ձեռ նար կո ւմ է մի շա րք մի ջոց ներ, ո րո նց շնոր հիվ անվնաս և ամ բող ջու թյա մբ պահ պան վո ւմ են գոր ծա րա նի շեն քե րը, սար քա վորո ւմ նե րը, ար տադ րան քի պա շար ները ։ 1917 թ. գոր ծա րա նի գան ձա պա հի` Շո ւս տո վի ազ գակ ցի փա խո ւս տից հետո բա ցե լով չհր կիզ վող պա հա րա նը ՝ Մու սի նյան ցը հայտ նա բե րո ւմ է մեծ քա նա կու թյա մբ թան կար ժեք ի րեր, ո րո նք գան ձա պա հը չէր կա րո ղա ցել դո ւրս տա նել Հայաս տա նի ց ։ Դրա նք պատ կա նո ւմ է ին հա րո ւստ ռո ւս նե րի ն ։ Մ. Մու սի նյան ցը գտն ված ի րե րն ամբող ջու թյա մբ հա նձ նո ւմ է Հայաս տանի կա ռա վա րու թյա նը ՝ առաջացնելով մարդկանց հիացմունքը ու զարմանքը: Մ. Մու սի նյան ցի գոր ծու նե ու թյու նը չի սահ մա նա փակ վո ւմ մի այն գոր ծա րանի կա ռա վար չի պաշ տո նո վ ։ Նա գրո ւմ է հոդ ված ներ տար բեր ամ սագ րե րո ւմ, կար դո ւմ դա սա խո սու թյո ւն ներ Հայաստա նի տար բեր շր ջան նե րո ւմ ։ Մ. Մու սի նյա նցն իր մաս նա գիս տա կան գոր ծու նե ու թյա նը զու գըն թա ց ՝ ակ տի վորեն մաս նակ ցո ւմ է հին Եր ևա նի քաղա քա կան և հա սա րա կա կան կյան քի ն ։ Նա տա սն հի նգ տա րի ե ղել է Քա ղաքային դու մայի ան դամ, Հայոց բա րեգոր ծա կան ըն կե րու թյան Եր ևա նի մասնա ճյու ղի ան դամ, Գաղ թա կա նա կան եղ բայ րա կան օգ նու թյան փոխ նա խագահ, Հայ կա կան լա զա րե թի նա խա գահ, Եր ևա նի թե մա կան դպ րո ցի հո գա բարձու, Եր ևա նի նա հան գի Պա րե նա վորման կո մի տե ի նա խա գա հ ։ 1917 թ. Ա րամ Մա նու կյա նի նա խաձեռ նու թյա մբ ստե ղծ վո ւմ է Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի Հա տո ւկ կո միտե, ո րը դառ նո ւմ է Եր ևա նի փաս տացի իշ խա նու թյու նը ։ Մ. Մու սի նյան ցը, չնայած իր ան կու սակ ցա կան լի նե լո ւն / Ազ գային խոր հո ւրդ նե րո ւմ բո լոր կուսակ ցություն նե րը պե տք է ու նե նային ի րե նց ներ կայա ցու ցիչ նե րը /, ոչ մի այն ընդ գրկ վո ւմ է նրա հիմ նա կան կազ մի մեջ, այլև ընտր վո ւմ է Կո մի տե ի նախա գա հ ։ Նա Եր ևա նո ւմ մեծ հար գա նք և հա մակ րա նք վայե լող քա ղա քա կան գոր ծիչ էր ։ 1919 թ. Մ. Մու սի նյա ցն ընդո ւն վո ւմ է Դաշ նակ ցու թյան շար քե րը ։ 1918 թ. Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը Մ. Մու սի նյան ցին գոր ծու ղո ւմ է Ա լեք սանդ րա պոլ, որն այն ժա մա նակ գրավ ված էր թո ւր քե րի կող մի ց ։ Նրան հա նձ նարար ված էր բա նակ ցու թյո ւն ներ վա րել հայ-թո ւր քա կան հա րա բե րու թյո ւն նե րը կար գա վո րե լու հա մա ր ։ Տեղ հաս նե լուն պես Կա րա բե քիր փա շան նրան գերի է վե րց նո ւմ և ա զա տո ւմ մի այն մեկ ա միս ան ց ։ 1919 թ. Կոն դի կայա զորը և սպայա կան կազ մը հի վան դա նո ւմ են դի զեն տե րի այո վ ։ Հի վան դու թյունը կան խե լու և զոր քը հա մա ճա րա կից փրկե լու նպա տա կով Մ. Մու սի նյա նցն իր մի ջոց նե րով և փե սայի օգ նու թյամբ մա քո ւր կո նյակ է ու ղար կո ւմ սպա- ներին ու զին վոր նե րի ն ։ 1919 թ. Մ. Մու սի նյա նցն ընտր վո ւմ է Եր ևա նի քա ղա քագ լո ւխ ։ Այս պաշ տոնո ւմ նա աշ խա տո ւմ է եր կու տա րի` հա մա տե ղե լով Շո ւս տո վի գոր ծա րա նի կա ռա վար չի պաշ տո նը ։ Նրա նպա տակը քա ղա քային ինք նա վա րու թյու նը նոր ձևով կազ մա կեր պե լն էր ՝ քա ղաքա կան նոր պայ ման նե րին հա մապա տաս խա ն ։ Նա հա մա րո ւմ էր, որ քա ղա քային ինք նա վա րու թյո ւն նե րը չպե տք է գոր ծիք լի նեն իշ խա նու թյան ձեռ քո ւմ, և ան հրա ժե շտ է, որ նրա նք օժտ ված լի նեն ա վե լի լայն ի րա վո ւնքնե րով և հան դի սա նան պե տա կան ու օ րե նսդ րա կան մար մի ն ։ Սա կայն քաղա քա կան պայ ման նե րը թույլ չեն տալիս նրան ի րա գոր ծել իր ծրագ րե րը և ստի պո ւմ են 1920 թ. սեպ տեմ բե րի 1-ին հրա ժա րա կա նի դի մո ւմ ներ կայաց նել, որն ըն դուն վո ւմ և հաս տատ վո ւմ է Քաղա քային վար չու թյան սեպ տեմ բե րի 8-ի նիս տո ւմ ։ Հրա ժա րա կա նի դր դա պատճա ռը ձևա կան էր. « քա ղա քագ լու խը չէր կա րող մի ա ժա մա նակ մի այլ պետա կան պաշ տոն ու նե նալ, և Մ. Մու սինյան ցը գե րա դա սո ւմ է Շո ւս տո վի գործա րա նի կա ռա վա րիչ լի նե լը »։ 1920 թ. դեկ տեմ բե րի 6-ին Ար տա կա րգ ի րավի ճակ նե րի կո մի տեն դաշ նակ ցա կան մյո ւս ղե կա վար նե րի հետ ձեր բա կա լո ւմ է նաև Մ. Մու սի նյան ցին, բայց շու տով ա զատ է ար ձա կո ւմ ։ 1920 թ. օ գոս տո սին Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տությու նը պե տա կա նաց նո ւմ է Շո ւս տո վի գոր ծա րա նը, իսկ խո րհր դային իշ խանու թյո ւն նե րի հաս տա տու մից հե տո ՝ 1922 թ., գի նի, կո նյակ, օ ղի ար տադ րող բո լոր գոր ծա րան նե րը մի ա վոր վո ւմ են և հիմ նա դր վո ւմ է « Ա րա րատ » տրես տը ։ Մ. Մու սի նյան ցը շա րու նա կո ւմ է իր փորձն ու գի տե լիք նե րը ծա ռայեց նել գործա րա նի ն ՝ սկզ բո ւմ ՝ որ պես կա ռա վա րիչ, ա պա ՝ գոր ծա րա նի վար չու թյան նա խագահ, փո խտ նօ րեն, ար տադ րու թյան պե տ ։ Այդ պաշ տո նո ւմ նա աշ խա տո ւմ է մի նչև իր կյան քի վեր ջը ։ 1929 թ. հո ւնվա րին Մ. Մու սի նյան ցը դի մո ւմ է տնօրի նու թյա նը ՝ աշ խա տան քից ա զատ վելու խնդ րան քով. սա կայն մե րժ վո ւմ է, և ի րեն ժա մա նակ են տա լիս ա ռող ջա կան խն դիր նե րը լու ծե լու հա մա ր ։ 1929 թ. մար տի 31-ին նա մա հա նո ւմ է ։ Մ. Մու սի նյան ցը ոչ մի այն մաս նա գիտա կան բա ցա ռիկ գի տե լիք նե րի և ընդու նա կու թյո ւն նե րի տեր ան հատ էր, այլև չա փա զա նց աշ խա տա սեր, ե ռանդո ւն, կար գա սեր և շատ մար դա սեր անձնա վո րու թյո ւն ։ Նա այն քան հա րգ ված և ճա նաչ ված էր Եր ևա նո ւմ, որ կառ քով
2( 22) 2013
39