պետականության վերականգնում
Ալեքսանդր Խատիսյան մայի սի 26-ի վե րջ նա գի րը , ո րով վեր ջին նե րս պա հան ջո ւմ է ին ոչ մի այն Արևմ տյան Հայաս տա նն ու 1918 թ . մար տի 3-ի Բրե ստ-Լի տո վս կի պայ մա նագ րով Օս մա նյան կայս րու թյանն ան ցնող Ար դա հա նը , Կար սը և Բա թու մը , այլև Եր ևա նի նա հան գի Սո ւր մա լո ւի գա վա ռը , գրե թե ամ բո ղջ Նա խիջ ևանի գա վա ռը , Շա րո ւր-Դա րա լա գյա զի , Եր ևա նի , Էջ մի ած նի և Ա լեք սա նդ րա պո լի գա վառ նե րի զգա լի մա սը , ինչ պես նաև Թիֆ լի սի նա հան գի մեջ մտ նող հայ կա կան Ա խալ քա լա քի ու Ա խա լց խայի գա վառ նե րը :
Այդ օ րե րին Հայոց Ազ գային խո րհր դի մաս կազմող կու սակ ցու թյո ւն նե րի ( Հայ Յե ղա փո խա կան դաշ նակ ցու - թյո ւն , Հայ ժո ղո վր դա կան կու սակ ցու թյո ւն , Հայ սո ցի ա լի ստհե ղա փո խա կան ներ , Հայ սո ցի ալ-դե մոկ րատ ներ ) ղե կա վար կազ մի և Խո րհր դի ան դամ նե րի շր ջա նո ւմ Հայաս տա նի անկա խու թյու նը հռ չա կե լու առն չու թյա մբ մի աս նա կան դիր քորո շո ւմ չկար : Մտա վա խու թյո ւն կար , թե ան կա խու թյան հայտա րա րու մը կա րող էր նոր կո տո րած նե րի ու գրա վո ւմ նե րի ա ռիթ տալ թո ւր քե րին :
Եր կար քն նար կո ւմ նե րից հե տո մայի սի 28-ի ե րեկոյան կայա ցած նիս տո ւմ Հայոց ազ գային խոր հո ւր դը ո րո շեց ըն դու նել Օս մա նյան կայս րու թյան ներ կայաց րած վե րջ նա գի րը և , վեր ջի նիս պատ վի րա կու թյան հետ բա նակցու թյո ւն ներ վա րե լու և հաշ տու թյան պայ մա նա գիր կն քե լու նպա տա կով , Ա լեք սա նդր Խա տի սյա նի նա խա գա հու թյա մբ պատ վի րա կու թյո ւն ու ղար կել Բա թո ւմ : Այդ օրն ա վան դա բար ըն դո ւն ված է հա մա րել Հայաս տա նի ան կա խու թյան օր , քա նի որ հաշ տու թյան բա նակ ցու թյո ւն ներ վա րե լու հա մար թո ւր քերի կող մից նա խա պայ ման էր դրվել ան կա խու թյան հայ տարա րու մը : Սա կայն հայտ նի փա ստ է , որ Հայաս տա նի ան կախու թյան վա վե րա գի րը հա մար վող Հայոց Ազ գային խո րհրդի հայ տա րա րու թյո ւնն ար վել է մայի սի 30-ին : Ըստ այդմ ՝ Ազ գային խոր հո ւրդն ի րեն հայ տա րա րո ւմ էր « հայ կա կան գա վառ նե րի գե րա գույն և մի ակ իշ խա նու թյո ւն » և ժա մա նակա վո րա պես ստա նձ նո ւմ « կա ռա վա րու թյան բո լոր ֆո ւնկ ցիա նե րը հայ կա կան գա վառ նե րի քա ղա քա կան և վար չա կան ղե կը վա րե լու հա մար »:
Հայ տա րա րու թյան մեջ հի շա տա կու թյո ւն չկար ո ՛ չ ան կա խու թյան , ո ՛ չ Հայաս տան պե տու թյան , ո ՛ չ էլ , ա ռա վել ևս , նո րան կախ հան րա պե տու թյան սահ ման նե րի մա սին : Այս հայ տա րա րու թյան դրույթ նե րը բխո ւմ է ին ժա մա նա կի հայ ղե կա վար գոր ծիչ նե րի գե րակ շիռ մա սի դիր քո րո շումից : Դրա նով Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը մի կող մից զգու շա նո ւմ էր հար ևան պե տու թյո ւն նե րի հետ հա կա սու թյո ւն նե րի մեջ հայտն վե լո ւց , մյո ւս կող մի ց ՝ քո ղա րկ ված կեր պով ակնար կո ւմ էր իր ի րա վո ւնք նե րի մա սին հայ կա կան բո լոր ( այդ թվո ւմ ՝ վի ճե լի ) տա րա ծք նե րի նկատ մա մբ : Ի դեպ , Հայաս տանի ան կա խու թյան մա սին հե տա գայո ւմ ևս հա տո ւկ ո րո շո ւմ չի ըն դո ւն վե լ ՝ չնայած Հայոց ազ գային խոր հո ւրդն ստեղ ծել էր ան կա խու թյան հայ տա րա րու թյու նը նա խա պատ րաս տող հա նձ նա խո ւմբ , իսկ Բա թու մի պայ մա նագ րի նե րա ծա կան մա սո ւմ խոս վո ւմ է « ի րեն ան կախ հռ չա կած Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան » մա սին : Մի այն հու նի սի 13-ին Հայոց Ազ գային խո րհր դի և ՀՀ կա ռա վա րու թյան ա նու նից Քա ռյակ դա շին քի ան դամ և չե զոք պե տու թյո ւն նե րին տե ղե կաց վել է Հայաս տա նի ան կա խու թյան մա սին :
1918 թ . մայի սյան հե րո սա մար տե րը թո ւր քա կան կա ռա վա րող շր ջա նակ նե րին ստի պե ցին հաշ վի նս տե լ հայության հետ : Հու նի սի 4-ին Բա թու մո ւմ « հաշ տու թյան և բա րեկա մու թյան » պայ մա նա գիր կնք վեց Օս մա նյան կայս րու թյան և Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան մի ջև , ո րով թո ւր քե րը ճանա չե ցին Հայաս տա նի ան կա խու թյու նը : Թո ւր քե րն այն պես է ին գծել հայ-թո ւր քա կան սահ մա նա գի ծը , որ չա փա զա նց փոքր տա րա ծք մնաց ՀՀ-ին` տար բեր հաշ վո ւմ նե րո վ ՝ 10-12.000 քառ . կմ :
Պատ մա կան Հայաս տա նի մի այն մի փո քր տա րածքո ւմ ստե ղծ ված ան կախ հայ կա կան պե տու թյու նը կեն սունա կու թյան սաղ մեր ստա ցավ 1918 թ . մայի սի վեր ջին տասնօ րյա կո ւմ ՝ Սար դա րա պա տի , Բաշ Ա պա րա նի ու Ղա րա քիլի սայի ճա կա տա մար տե րո ւմ գոյա տև ման պայ քար մղող մի բռո ւնցք դար ձած հայու թյան հաղ թա նակ նե րի շնոր հիվ : Ա ռա նց այս հաղ թա նակ նե րի` Հայոց ազ գային խո րհր դի մայի սի 30-ի հայ տա րա րու թյու նը կմ նար որ պես սո սկ պատմա կան փաս տա թո ւղթ :
« ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութեան թանգարան » հիմնադրամ Հայաստանի ազգային արխիվ
2 ( 22 ) 2013
11