հոգևոր կ յանք
ՀԱՅ Ե ԿԵ ՂԵ ՑԻՆ ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԻ Ա ՌԱ ՋԻՆ ՀԱՆ ՐԱ- ՊԵ ՏՈ ՒԹՅԱՆ ՏԱ ՐԻ ՆԵ ՐԻ Ն Հայաս տա նյայց Ա ռա քե լա կան Սո ւրբ Ե կե ղե ցին Հայաս տանի ա ռա ջին հան րա պե տու թյան( 1918-20) տա րի նե րին կարևոր դե րա կա տա րու թյո ւն է ու նե ցել` ազ գա շեն ու հայ րե նա շեն գո ր ծու նե ու թյա մբ: Դա րեր շա րու նակ հայ ժո ղո վր դի դժ վա րին պա հե րին Հայ ե կե ղե ցին ստա նձ նել է քա ղա քա կան իշ խա նության լի ի րավ ու պա տաս խա նա տու գոր ծա ռույ թնե ր ՝ սա տար կա նգ նե լով ազ գա պահ պա նու թյա նը: Հա րյու րա մյակ ներ շարու նակ ազ գային-ա զա տագ րա կան պայ քա րի ջա հա կի րը լինե լո վ ՝ Հայ ե կե ղե ցին մի շտ ան շեջ է պա հել ա զա տու թյան ու ան կա խու թյան հույ սը ե կե ղե ցա կան մեր ազ գի հո գո ւմ: Եվ պա տա հա կան չէ, որ 1918թ. մայի սի ան կա խու թյան հռ չա կումով Հայ ե կե ղե ցու հա մար ևս բաց վո ւմ է ին նոր հե ռան կարներ և ան հրա ժեշ տու թյո ւն սկզ բո ւն քո րեն վե րա կա ռու ցե լու հոգ ևոր հաս տա տու թյո ւն նե րի աշ խա տան քը: Հայ րե նի իշխա նու թյո ւն նե րի հետ հա մա գոր ծակ ցե լու լայն հե ռան կարնե րի ի րա կան հույ սով Մայր Ա թոռ Սո ւրբ Էջ մի ա ծի նն իր մի ա բան նե րով պատ րաս տա կամ էր նպաս տե լու հա րա զատ կա ռա վա րու թյան աշ խա տա նք նե րին թե քա ղա քա կան հարցե րո ւմ, թե մշա կու թային-կր թա կան ձեռ նար կում նե րո ւմ: Այն քան մեծ էր պե տա կա նա կե րտ ման սր բա զան ա ռա քե լության գի տակ ցու թյու նը, հայ րե նի իշ խա նու թյո ւն նե րի ու ե կեղե ցու նպա տակ նե րի մի աս նու թյան գա ղա փա րը, որ ոչ մի այն հոգ ևոր գոր ծիչ նե րին էր հա մա կել, այլև աշ խար հիկ իշ խա նավոր նե րին: Այս տե սա կե տից ար ժե վեր հի շել Կար սի նա հանգա պետ Ս. Ղոր ղա նյա նի 1920թ. հո ւն վա րի 24-ի հե ռա գի րը, որ տեղ մաս նա վո րա պես ա սո ւմ է. «… Հայի ի դի ալ նե րը մի շտ ան բա ժան կը մնան նո րա ծե րո ւկ ե կե ղե ցու հետ: Իսկ Հայոց Հան րա պե տու թիւ նը պէ տք է լի նի այն մնայո ւն ան ձե ռնմ խելին, ո րի ա ռաջ որ դի ա կան մեծ պատ կա ռան քով կը խո նա րհ ւի ա մէն մի հայ: Կեց ցէ այ սօր Հայու թիւ նը եւ նո րա հետ ան բաժան մեր սր բազ նա գոյն Կա թո ղի կո սը »:
Դա րա սկզ բին Հայ ե կե ղե ցու ան դաս տա նից ի րե նց հոգ ևոր ծա ռայու թյո ւնն է ին բե րո ւմ այն պի սի հոգ ևո րա կաններ, ո րո նք ի րե նց ծան րակ շիռ նե րդ րո ւմն ու նե ցան ար դեն Սար դա րա պա տո ւմ և մյո ւս ճա կա տա մար տե րո ւմ, որ տեղ ըստ է ու թյան կոփ վո ւմ էր հայոց պե տա կա նու թյու նը: Հայաստա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյան հետ հա մա գործակ ցե լու բախ տը վի ճակ ված էր եր ջան կա հի շա տակ Գե ո րգ Ե Սու րե նյա նց Կա թո ղի կո սին, ո րը տե սել էր իր ազ գի Մեծ ե ղեռ նը, և ո րին ժա մա նա կա կից մտա վո րա կան նե րն ան վանել են Վշ տա լի Կա թո ղի կոս: Վե հա փառ Հայ րա պե տի բա րձր նա խա գա հու թյա մբ դե ռևս 1918թ. մար տի 29-ին գու մար ված Մայր Ա թոռ Ս. Էջ մի ած նի մի ա բա նա կան ժո ղո վն ան բա վարար հա մա րեց ժա մա նա կի « բազ մա կա րօտ դրու թե ան » պայման նե րո ւմ մի ա բա նա կան ուխ տի ցու ցա բե րած և ա նե լիք բա րոյա կան-հոգ ևոր ա ջակ ցու թյու նը և ազ գային այն տո ւր քը, որ վճա րե լու է ան հա տա բար ի րեն ցից յու րա քան չյու րը, ուս տի ժո ղո վը « մի ա ձայն հա ւա նու թե ա մբ ո րո շեց օգ նել նիւ թա կան ա ւե լի զգա լի զո հո ղու թե ա մբ Մայր Ա թո ռի մի ջոց նե րից »: Նրա նք մաս նակ ցո ւմ է ին բո ւն մար տա կան գոր ծո ղու թյո ւն ներին: Ա վե լի վաղ, փե տր վա րին, Ա րիս տա կես վար դա պե տը մի նա մա կո ւմ գրո ւմ է. « Հայ կա կան խմ բի հետ( ռազ մա ճա կատ) գնո ւմ են և վար դա պետ ներ, կի րա կի օ րը գնա ցել են Կո րի ւն եւ Խո րէն վար դա պետ նե րը, վա ղն էլ գնո ւմ են Գի ւտ եւ Ներսէս վար դա պետ նե րը, ինձ էլ չեմ ի մա նո ւմ, երբ կը վի ճա կո ւի գնալ, ար դէն գրո ւած եմ »:
Ա ռա ջին հա մաշ խար հային պա տե րազ մի տա րի ներին և հատ կա պես Սար դա րա պա տի հե րո սա մար տի օ րե րին հայոց աշ խար հա զո րային գու մար տակ նե րին և հայոց բանա կին ծա ռայե լու պատ րաս տա կա մու թյո ւն ցու ցա բե րե ցին
Ս. Էջ մի ած նի ա մե նան շա նա վոր դեմ քե րը` Գե ո րգ, Մես րոպ, Զա վեն, Մատ թե ոս ե պիս կո պոս նե րը, Գյո ւտ ծայ րա գույն վար դա պե տը, Ար սեն ծայ րա գույն վար դա պետ Վե հու նին, Խո րեն վար դա պե տը, Եր վա նդ վար դա պետ Բեր դան ճյանը և ու րիշ ներ: Նույն Ա րիս տա կես վար դա պե տը խնդ րա գիր էր ներ կայաց նել Տ. Գե ո րգ սր բազ նա գույն Կա թո ղի կո սի ն ՝ հայտ նե լով, որ 1915-ից ի վեր ցան կու թյո ւն ու նի « իբ րեւ հո գեւոր հո վիւ լի նել ռազ մա բե մե րո ւմ », և հի մա, 1918-ի փե տրվարի 2-ին, « ա ւե լի քան կա րիք եւ պէ տք զգա լով նո րից նո ւի րելու ինձ հայ կա կան ռազ միկ գն դե րի հոգ եւոր գոր ծին, շնորհ ու նիմ նո րից թա խան ձե լու Ձե րդ Սր բու թե ան, թոյլ տա լու նո ւաս տիս պատ րաս տո ւե լու եւ Վե հիդ ս. Օրհ նու թե ա մբ զօրա ցած ու ղի ընկ նե լու ռազ մա բեմ, ի մով սա նն ծա ռայե լու այդ նուի րա կան գոր ծին »:
Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան հռ չակ ման պահին Հայ ե կե ղե ցին դժ վա րին վի ճա կո ւմ էր, քա նի որ Մեծ ե ղեռ նի տա րի նե րին կոր ծան վել է ին բազ մա թիվ ե կե ղե ցի ներ, և նա հա տակ վել է ին հա զա րա վոր հոգ ևո րա կան ներ: Սա կայն եր կար սպա սու մից հե տո ի րա կան ցել էր Հայ ե կե ղե ցու և հայ ժո ղո վր դի դա րա վոր ե րա զան քը ՝ վե րա հաս տատ վել էր երկ րի ան կա խու թյու նը: 1919թ. ապ րի լի 15-ի գրու թյա մբ Եզ նիկ ծայրա գույն վար դա պե տին տե ղե կաց նո ւմ է ին, որ « Հայ հոգևոր իշ խա նու թե ան եւ Հայաս տա նի կա ռա վա րու թե ան յա րա բերու թի ւն նե րը խի ստ բա րե կա մա կան են, սա կայն փո խյա րաբե րու թի ւն նե րի հա մար չկան հրա տա րա կած օ րէ նք ներ »: Պա րզ է, որ հա սու նա ցել է նաև այս խնդ րի կար գա վոր ման ան հրա ժեշ տու թյու նը: Ար դեն ոչ մի այն ան հրա ժե շտ, այլև հնա րա վոր էր փո խա դա րձ հա մա ձայ նու թյա մբ կար գա վո րել քա ղա քա կան ու հոգ ևոր իշ խա նու թյո ւն նե րի հա րա բե րությո ւն նե րը: Այդ նպա տա կով կա զմ վո ւմ է ժա մա նա կա վոր մի « դաշ նա գիր », ո րը պի տի լու ծեր հի շյալ խն դիր նե րը և ու ժը պահ պա նե լու էր մի նչև ՀՀ « Հա մազ գային Հիմ նա դիր և Ազգային-ե կե ղե ցա կան ժո ղով նե րի վե րջ նա կան ո րո շու մը »: Դա նշա նա կո ւմ էր, որ աշ խար հիկ ու հոգ ևոր իշ խա նու թյո ւն նե րի վճի ռը պե տք է հաս տատ վեր օ րի նա կան ժո ղո վրդ ավա րական ճա նա պար հով: Այդ « դաշ նա գի րը » պատ մա կան մեծ ու բա ցա ռիկ նշա նա կությո ւն ու նե ցող վա վե րա գիր էր, ո րով ե կե ղե ցին օրհ նո ւմ էր հայ րե նի իշ խա նու թյա նը, իսկ կա ռա վա րու թյո ւնն իր հեր թին ե րաշ խա վո րո ւմ էր Մայր Ա թոռ Սո ւրբ Էջ մի ած նի և Ա մե նայն Հայոց Հայ րա պե տի « Նա խա մե ծար եւ գե րիշ խան ի րա ւո ւնքնե րը ազ գային-ե կե ղե ցա կան եւ կրօ նա-բա րոյա կան խն դիրնե րո ւմ »: Դրա նով Հայաս տա նյայց Ա ռա քե լա կան ե կե ղե ցին հռ չակ վո ւմ էր ՀՀ գե րիշ խա նու թյու նից ան կախ, իսկ վա նքն իր ու նեց ված քով` « են թա կայ մի այն Մայր Ա թո ռին եւ Ա մե նայն Հայոց Կա թո ղի կո սի ի րա ւա սու թե ան »: Եվ ո րով հե տև իշ խանու թյու նը հայ րե նի էր, բնա կա նա բար կող մե րը պատ րաս տակամ է ին ի պա հան ջել հար կին « օգ նու թե ան հաս նել ի րար »:
Հայաս տա նյայց Ա ռա քե լա կան Սո ւրբ Ե կե ղե ցու բա ցա ռիկ ի րա վո ւնք նե րից էր նաև այն, որ Ս. Էջ մի ած նո ւմ` « որ պէս իր ան սահ ման իշ խա նու թե ան վայ րո ւմ », կա րող էր բա նալ ա մեն կար գի դպ րոց ներ, հա սա րա կա կան, կրո նա կան հիմ նար կու թյո ւն ներ, սե փա կան « վար չա կան-մի լի ցի ա կան » կազ մա կեր պու թյո ւն: Կրո նա կան հրա տա րա կու թյո ւն նե րն ա զատ է ին կա ռա վա րա կան մի ջամ տու թու նից:
Սահ ման վո ւմ են մի շա րք օ րե նք ներ, ո րի նա խագծի 9-րդ կե տը հռ չա կո ւմ էր, որ « Ա մե նայն Հայոց Կա թո ղի կոսի Ան ձը սո ւրբ է », և Հան րա պե տու թյան իշ խա նու թյո ւն նե րը նրա Ան ձի, կոչ ման ու պատ վի դեմ « կա տա րո ւող ո ճիր նե րի հա մար սահ մա նո ւմ են այն բո լոր պա տիժ նե րը, ինչ որ գե րիշխան բա րե կամ կամ պե տու թյեան Վե հա պե տի ան ձի, կոչ ման ու պատ ւի պա շտ պա նու թեան հա մար », իսկ Մայր Ա թո ռի
2( 22) 2013
109