17
II wojna światowa rozpala wyobraźnię artystów od ponad osiemdziesięciu lat.
Z czasem stosunek artystów i widzów do okrucieństw wojny i Holokaustu ewoluował poprzez liczne piosenki, obrazy, wiersze
i filmy. Tylko w kinie połowa najbardziej dochodowych filmów wojennych rozgrywa się w czasie II wojny światowej1. Steven Spielberg, najbardziej dochodowy filmowiec w historii, wyreżyserował dziesięć filmów osadzonych w tym okresie2, a osiem filmów
o wojnie lub Holokauście zdobyło Oscara dla najlepszego filmu3.
Choć dzieła te poruszają szeroki wachlarz tematów, od wojny, przemocy, tragedii po odkupienie, ich wspólnym motywem jest współudział. W jakim stopniu osoby inne niż aktorzy polityczni i wojskowi odgrywały role zarówno w wyrządzaniu krzywdy, jak
i w heroizmie w czasie II wojny światowej
i Holokaustu? W miarę jak ten okres wciągał w konflikt bezprecedensową liczbę osób cywilnych, rola zwykłych ludzi jest regularnie ukazywana w tych filmach. Zarówno
w Hollywood, jak i poza nim, nasza interpretacja zaangażowania ludności cywilnej i możliwego współudziału ewoluowała z upływem czasu. Na przykład,
w akademickich badaniach nad ludobójstwem, debata wymusiła na tradycyjnym schemacie trzech kategorii (ofiary, sprawcy, świadkowie), uwzględnienie większej liczby ról „zewnętrznych” (w tym spekulantów i pomocników)4. Tymczasem debaty narodowe na temat sprawstwa i bycia ofiarą podczas II wojny światowej
i Holokaustu nadal wpływają na politykę
i społeczeństwo w krajach takich jak Niemcy
i Polska5.
Niniejsza analiza dotyczy fachowców
z zakresu biznesu i ich zawodowego współudziału w Holokauście i obejmuje trzy dekady filmu, reprezentowane przez trzy filmy wypuszczone w latach 1993–2023. Dlaczego filmy z tego okresu? Jak omawialiśmy podczas naszej podróży FASPE, znaczna część okresu powojennego była definiowana przez zbiorową, celową ignorancję i dopiero
w latach 80. XX wieku, wraz z ruchem „Dig Where you Stand” („Kop tam, gdzie stoisz”)
i innymi ruchami, w dużej mierze prowadzonymi przez studentów i młodzież, występki nazistowskie stały się centrum uwagi. W tym samym czasie Historikerstreit6 („spór historyków”) wysunął na pierwszy plan w świadomości narodowej debatę na temat niemieckiej odpowiedzialności za Holokaust7. Podobnie Vergangenheitsbewältigung („walka o przezwyciężenie przeszłości”) rozgorzała
w latach poprzedzających i następujących po zjednoczeniu Niemiec8. Tak więc lata 90. XX wieku to pierwsza współczesna dekada zbiorowej oceny, w której ludzie Zachodu zaczęli oswajać się z Holokaustem i jego związkiem z misją nazistowską i szerzej II wojną światową.
Fachowiec bohaterem: Lista Schindlera
Nie sposób rozpocząć analizy filmowej perspektywy zawodowego współudziału
w Holokauście od jakiegokolwiek innego filmu niż przebój Stevena Spielberga z 1993 roku pt. Lista Schindlera.
Film rozpoczyna się kiduszem, podczas którego świece wypalają się do ogarków. Akcja ma miejsce w Polsce w 1939 roku. Podczas gdy Żydzi gromadzą się na placu miejskim, a ich imiona zapisywane są na maszynach do pisania przez nazistowskich urzędników, obserwujemy mężczyznę ubierającego się w eleganckie ubrania, przypinającego sobie znaczek ze swastyką
i udającego się do eleganckiego klubu. Jego prezencja i zachowanie wyraźnie różnią się od zachowania jego nazistowskich kolegów
6. Jenny Wüstenberg, Civil Society and Memory in Postwar Germany, Cambridge University Press, sierpień 2017.
7. Michael Rothberg, “Lived multidirectionality: ‘Historikerstreit 2.0’ and the politics of Holocaust memory”, Memory Studies, 30 listopada 2022.
8. Vicki Lawrence, “Vergangenheitsbewältigung: Coming to Terms with the Nazi Past”, AGNI, 1998.
9. Być może najbardziej niesławna jest „redukcja zatrudnienia” w ramach „masowych zwolnień”. Niektóre szczególnie zapadające w pamięć materiały akademickie na ten temat z naszych zajęć zostały znalezione podczas sesji poświęconej językowi i zanikaniu etyki.