Muzeum Żydowskie w Berlinie: Etyczna odpowiedź architektoniczna
Jeśli przestrzenna logika Auschwitz-Birkenau zapowiada nieludzkie, destrukcyjne cele nazizmu, który język architektoniczny stanowi odpowiedź etyczną? Tutaj myślę, że zwycięski projekt konkursowy żydowskiego architekta Daniela Libeskinda z 1988 r. na Muzeum Żydowskie w Berlinie jest pouczający. Rozmyślając o budynku, Libeskind opisał go jako „strukturę z własną narracją”, argumentując, że „żydowscy obywatele Berlina […] byli i są istotną, żywą częścią tkanki miasta, a ich dziedzictwo jest wplecione w życie miejskie. Ich eksterminacja podczas Holokaustu zniszczyła niemiecką kulturę – jakby większość wcześniejszej sztuki, filozofii, muzyki i literatury została wymazana z historii. Wierzył, że możliwe jest ich przywrócenie do świadomości publicznej poprzez zaprojektowanie budynku, który opowiada historię”9. Budynek jest zygzakowatą konstrukcją pokrytą metalem, która dynamicznie przylega do starszego barokowego budynku, w którym mieści się Muzeum Berlińskie, kwestionując ideę porządku, jak pokazano na Ryc. 6.
W przeciwieństwie do architektonicznej logiki Birkenau, która jest pozbawiona jakiegokolwiek poczucia ludzkiej historii
i witalności, zygzakowata forma jest oparta na historiach berlińczyków, zarówno żydowskiego, jak i nieżydowskiego pochodzenia. Libeskind naniósł na mapę adresy Heinricha Kleista, Rachel Varnhagen, Waltera Benjamina, E.T.A. Hoffmana, Friedricha Schleiermachera, Arnolda Schönberga i Paula Celana10, łącząc miejsca,
w których kiedyś mieszkali, tworząc Gwiazdę Dawida, która następnie informowała
o „organizacji muzeum i cięciach, przecinających fasadę budynku”11. Tekst konkursowy Libeskinda ujawnia chęć wydobycia na światło dzienne tego, co zostało wymazane: „Przeszła fatalność niemiecko-żydowskich relacji kulturowych
w Berlinie rozgrywa się teraz w sferze niewidzialności. To właśnie ta niewidzialność musi zostać uwidoczniona, aby dać początek nowej nadziei i wspólnej wewnętrznej wizji. Tak więc [sic] projekt ten dąży do ponownego połączenia Berlina z jego własną historią, która nigdy nie może zostać zapomniana12.
Podczas gdy kluczowi historyczni współtwórcy berlińskiego życia kulturalnego
i jego wpływu kształtują formę budynku, pamięć o historii ujawnia się także w serii pozornie irracjonalnych cięć w konstrukcji:
Fragmentacja to odstęp, separacja spowodowana przez historię Berlina, której można doświadczyć tylko jako nieobecności czasu i jako wypełnienia czasu tego, czego już nie ma. Niepodważalne wydarzenie historyczne – Holocaust – z jego obozem koncentracyjnym i zagładą – wypalenie sensownego rozwoju Berlina i ludzkości – rozbija to miejsce, jednocześnie obdarowując darem tego, czego nie można dać: zachowaniem ofiary, ofiary: straży nocnej-czuwającej nad nieobecnym
i przyszłym znaczeniem13.
Jak stworzyć formę architektoniczną, która wyraża nieobecność spowodowaną przez Holocaust? W jednym rejestrze projekt Libeskinda nadaje kształt takiej nieobecności poprzez ilustrację pustki, pustej prostokątnej bryły, która przecina zygzakowatą trasę muzeum. Drastyczna różnica w języku architektonicznym, w porównaniu
z oryginalnym barokowym budynkiem, którego nowe muzeum stanowi rozszerzenie, sugeruje przejście od porządku do chaosu. Ale budynek działa również w rejestrze czyjegoś doświadczenia. Interakcja liniowej pustki z wystającymi zygzakowatymi elementami tworzy wielopiętrowe atria
i otwory, które kształtują wizytę odwiedzającego muzeum: „Liniowe struktury oddziałują na siebie, tworząc nieregularny
i zdecydowanie zaakcentowany zestaw przemieszczeń, zapewniając aktywną ścieżkę
i dystansując widza w badaniu eksponatów”14. Tutaj „moc miejsca” funkcjonuje zarówno
w rejestrach symbolicznych, jak
i doświadczalnych. Jak Libeskind wspomina
w swojej autobiografii: „Chciałbym zaproponować projekt, który architektonicznie zintegrowałby historię Żydów z bogatą, wielowarstwową historią Berlina i umożliwiłby ludziom, a nawet zachęciłby ich, do odczuwania tego, co się wydarzyło”15.
Ryc. 6. Muzeum Żydowskie w Berlinie autorstwa Daniela Libeskinda (Studio Daniel Libeskind, Creative Commons License)
22
12 Libeskind, a+u nr 257: 82.