Tym niemniej, aura intelektualna, w której mogły zarysować się programowe założenia portalu, zaczęła kształtować się znacznie wcześniej. Od lat 80. XX w. tereny Polski przemierzali badacze
i społecznicy, gromadzący informacje
o istniejących jeszcze materialnych pozostałościach Żydów w Polsce. Działania te istotnie przyspieszyły
w nowej rzeczywistości, ukształtowanej po 1989 roku. W 1996 r. dr Eleonora Bergman i Jan Jagielski z Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma (ŻIH) wydali katalog Zachowane synagogi i domy modlitwy
w Polsce. Korzystał on z zasobów archiwum, prowadzonego przez Dział Dokumentacji Dziedzictwa Żydowskiego ŻIH, gromadzącego informacje
o zabytkach żydowskiej kultury materialnej w Polsce.
Kilkanaście lat później to właśnie z tego zbioru korzystały redaktorki i redaktorzy, tworzące pierwszą wersję Wirtualnego Sztetla. Początkowo był to „projekt multimedialny”, także o wymiarze edukacyjnym, wyrażonym m.in. przez prowadzenie lekcji w szkołach
i urządzanie konkursów. Równocześnie, istotne prace dokumentacyjne prowadziła Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego (FODŻ), powołana w marcu 2002 roku w celu ochrony materialnych reliktów kulturowego dziedzictwa Żydów
w Polsce. Zarówno materiały FODŻ, jak
i koncepcja ich prezentacji, wywarły niemały wpływ na ukształtowanie się Wirtualnego Sztetla. Nie da się też ukryć, że nad redakcją portalu unosił się duch fascynacji Wikipedią, rozwijającą się
w coraz szybszym tempie od początku XXI wieku.
W dziejach Wirtualnego Sztetla można wyróżnić kilka epok. Po wspomnianym „projekcie multimedialnym” nastąpił zwrot ku koncepcji portalu społecznościowego, w którym gros treści mieli dostarczać zarejestrowani użytkownicy, tworzący środowisko entuzjastów, skupione wokół portalu. Po kilku latach działania w takiej formule okazało się, że partycypacja to także wyzwanie, które być może nie wszędzie znajduje podobne zastosowanie.
W ślad za tym rozpoczął się proces transformacji portalu od mocnego komponentu partycypacyjnego w projekt oparty na profesjonalistach, analizie danych i wykorzystaniu specjalistycznego oprogramowania. Było to działanie równoległe do postępującej równocześnie digitalizacji zbiorów archiwalnych
i literatury historiograficznej, skutkującej skokowym wzrostem wysokiej jakości materiałów, nadających się do analizy historycznej. Innymi słowy, pod koniec drugiego dziesięciolecia XXI w. badacze uzyskali dostęp do źródeł wiedzy
o wiele pewniejszej niż ludzka pamięć
i coraz bardziej zapośredniczone wspomnienia z przeszłości. Zamiast opierać się na intuicjach można było sięgnąć po „twarde” dane – historyczne księgi adresowe, dawne mapy topograficzne, rzadkie publikacje, dostępne w coraz większej ilości dzięki bibliotekom i repozytoriom cyfrowym.
Współcześnie portal zmienił swój charakter na encyklopedyczny, koncentrujący wokół siebie uznanych historyków jako autorów, a także dostarczający wiedzy o charakterze statystycznym, m.in. rekordów genealogicznych i zapisów z rejestru handlowego. Wprowadzamy także do powszechnego obiegu niepublikowane dotąd materiały, w tym tysiące przedwojennych fotografii, zgromadzone
w ramach projektu Polskie Korzenie
w Izraelu.
Każdy z tych elementów układa się w coraz bogatszy i bardziej złożony obraz przeszłości Żydów w Polsce. Wyzwaniem obecnej doby stało się dostosowanie portalu do dominującej już grupy użytkowników, korzystających
z niego za pomocą smartfonów i innych urządzeń mobilnych, a także zapewnienie standardów dostępności cyfrowej zgodnych z WCAG 2.1.
21