13
który dominuje w pracach naukowych na temat epoki nazistowskiej6. Ta narracja sprawia, że tylko akty polityczne
o charakterze publicznym – te dostępne dla mężczyzn sprawujących władzę – są uzasadnione jako opór.
Co z wyborami kobiet? Co z wyborami robotników, którzy nie mieli statusu zawodowego? Co z wyborami tych, którzy nie mogli sobie pozwolić na pozostawienie śladu po swojej dywersji? „Każde podejście do badania społeczeństwa europejskiego pod rządami nazistowskimi, które uprzywilejowuje koncepcje oporu
i kolaboracji”, ostrzegają Drapac i Pritchard, „prowadzi do przekłamań” 7.
Jeśli wspominam tylko o mężczyznach honorowanych jako przykłady ludzi stawiających opór, ponownie zapisuję niebezpieczną politykę władzy. W Centrum Pamięci Niemieckiego Ruchu Oporu dowiedziałem się, że tych, którzy sprzeciwiali się reżimowi nazistowskiemu nie jednoczyło żadne ideologiczne, religijne ani moralne zaangażowanie. Nasz przewodnik odważył się uznać „niezwykłą odwagę” za jedyny wspólny mianownik. Jednak samo miejsce wydaje się opowiadać tę samą uwodzicielską historię o tym, kto stawiał opór i dlaczego.
Znajdujący się w Bendlerblock pomnik, gdzie elitarni oficerowie Wehrmachtu i inni urzędnicy spiskowali, aby zabić Adolfa Hitlera, upamiętnia ludzi współwinnych okrucieństwu nazizmu. Nie byli oni bezwarunkowymi bohaterami. „[C]i odważni oficerowie, którzy zdecydowali się na tyranobójstwo”, zauważa czesko-amerykański historyk Milan Hauner, „ryzykowali życie nie dlatego, że Führer groził eksterminacją całej żydowskiej populacji Europy, ale dlatego, że w tamtym momencie jego sposób prowadzenia wojny okazał się katastrofalny”8. Wcześniej w tym roku niemiecki historyk Wolfgang Benz wyraził to wprost: „Nie byli wcale zainteresowani Holokaustem”9.
Nie twierdzę, że opór Wehrmachtu, który osiągnął punkt kulminacyjny w zamachu 20 lipca, był pozbawiony integralności. Być może był wzorowy, biorąc pod uwagę, jak ogromne korzyści nazizm przyniósł potencjalnym zabójcom Hitlera. Ale ta interpretacja nie jest nieszkodliwa, zwłaszcza jeśli przyjmę ją w oddzieleniu od innych interpretacji. „Władza jest elementem konstytutywnym historii”, przypomina nam Trouillot10. A schlebianie nie jest historią, którą opowiada FASPE.
Gdy nadeszło lato 1942 roku, moi przodkowie ze strony ojca stanęli na swoim własnym rozdrożu: czy stawić czoła nazistowskiej okupacji ich kraju, Czechosłowacji, czy skapitulować. Trzy lata po tym, jak kolumny żołnierzy Wehrmachtu wkroczyły do Pragi, czechosłowacki rząd na uchodźstwie odpowiedział atakiem. Zorganizował, przy wsparciu Brytyjczyków, jeden z najodważniejszych aktów oporu
w czasie wojny: zabójstwo Reinharda Heydricha, „rzeźnika Pragi” i funkcjonariusza SS, który odegrał kluczową rolę
w Holokauście11. Jako szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, Heydrich nadzorował Einsatzgruppen, mobilne oddziały śmierci, które zamordowały co najmniej 1,5 miliona mieszkańców, z których zdecydowana większość to byli Żydzi
z krajów okupowanych przez Niemcy. 20 stycznia 1942 roku zwołał tzw. konferencję w Wannsee, spotkanie, które usystematyzowało Ostateczne Rozwiązanie12.
Oznaczony kryptonimem Operacja Anthropoid spisek, mający na celu zabicie Heydricha, obejmował tajną grupę spadochroniarzy, którzy wylądowali na wsi
i przedostali się do Pragi. Dwóch z nich zaatakowało i śmiertelnie zraniło Heydricha, rozpętując masową obławę nazistowską. Zbiegowie, w sumie siedmiu, potrzebowali miejsca, gdzie mogliby się ukryć. Dziadek mojego dziadka, Jan Sonnevend, pełnił funkcję starszego w cerkwi prawosławnej Świętych Cyryla i Metodego w Pradze. Korzystając ze swoich kontaktów z czeskim ruchem oporu, Sonnevend zaproponował, aby schronić ich w krypcie pod sanktuarium. Spadochroniarze zostali tam potajemnie przewiezieni i ukryci w sercu Pragi, podczas trwającej nazistowskiej obławy. Przez kolejne tygodnie Jan, jego żona Marie i ich córka Ludmiła – matka mojego żyjącego
8. Milan Hauner, “Terrorism and Heroism: The Assassination of Reinhard Heydrich,” World Policy Journal 24, no. 2 (Summer 2007): 86, https://www.jstor.org/stable/40210095.
9. Wolfgang Benz quoted in Christoph Hasselbach, “Operation Valkyrie: 80th anniversary of plot to kill Hitler,” Deutsche Welle, July 20, 2024, https://www.dw.com/en/operation-valkyrie-80th-anniversary-of-plot-to-kill-hitler/a-66282598.
10. Trouillot, Silencing the Past, 28.
11. For an overview of how the Czechoslovak government-in-exile planned to assassinate Heydrich, see: “Assassination of Reinhard Heydrich,” Holocaust Encyclopedia of the United States Holocaust Memorial Museum, accessed September 29, 2024, https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/timeline-event/holocaust/1942-1945/assassination-of-reinhard-heydrich; Lisette Allen, “A Prague church that defied Nazi rule,” BBC News, September 1, 2017, https://www.bbc.com/travel/article/20170831-a-prague-church-that-defied-nazi-rule. For a thorough account thereof, see: Callum A. MacDonald, The Killing of Reinhard Heydrich: The ‘SS Butcher of Prague’ (New York: The Free Press, 1989).
12. For Heydrich’s role as a foremost architect of the Holocaust, see: “Reinhard Heydrich: In Depth,” Holocaust Encyclopedia of the United States Holocaust Memorial Museum, accessed September 29, 2024, https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/reinhard-heydrich-in-depth.