Meshulem Adler alias Fried, jego żona Blima Kepesova oraz najmłodsze dzieci Mesel i Pepi: deportowani dziadkowie, wuj i ciotka Gaby Morris, inicjatorki projektu.
Źródło: Belgijska Policja ds. Cudzoziemców – zdigitalizowane przez Kazerne Dossin; archiwum rodziny Morris)
sposób przed wyzwaniem wdrożenia nowych metod badawczych oraz takich narzędzi do prezentacji, jak mapy, które z biegiem projektu same w sobie okazały się szczególnie istotne.
Żydowscy mężczyźni z Antwerpii w obozie pracy przymusowej zarządzanymi przez Organisation Todt w Północnej Francji
W ramach projektu Left Behind (Porzuceni) ważne jest na początek zrozumienie, kto został „porzucony” i w jakim kontekście. W okresie od 13 czerwca do 12 września 1942 roku ponad 2250 żydowskich mężczyzn z Belgii zostało przetransportowanych do pracy przymusowej na północy Francji przez Organisation Todt. Sześć pociągów wyruszyło z Antwerpii oraz po jednym Brukseli, Liège i Charleroi. Mężczyźni zostali zesłani obozu pracy Les Mazures we francuskich Ardenach lub do podobnych obozów na francuskim wybrzeżu, takich jak Dannes, Camiers, St-Omer czy Calais. Pracowali tam przy budowie elementów, które weszły w skład Wału Atlantyckiego – dróg, bunkrów oraz infrastruktury energetycznej. Znaczna większość spośród 2250 mężczyzn pochodziła z Antwerpii. W domach, z których zostali oni zabrani, pozostały ich żony, dzieci, rodzice, dalsza rodzina i przyjaciele. Pracując przymusowo we Francji mężczyźni ci mieli kontakt ze swoimi bliskimi, a tym, których pozostawili w Belgii, teoretycznie1 wypłacano minimalne kwoty. Obydwa te aspekty mogły powstrzymywać członków rodzin mężczyzn wysłanych przez OT do Francji przed opuszczaniem swojego miejsca zamieszkania, w którym narażeni byli na większe ryzyko aresztowania. W październiku 1942 większość robotników OT deportowano bezpośrednio z obozów pracy przymusowej w północnej Francji do Auschwitz-Birkenau. Dziesiątkom z nich udało się jednak uciec jeszcze z obozów pracy, bądź z pociągów w trakcie transportu. Żydów posiadających belgijskie obywatelstwo lub ożenionych z nie-Żydówkami w październiku 1942 zatrzymano w obozach w północnej Francji. Zostali oni w późniejszym czasie deportowani z Drancy. Spośród tych 2250 mężczyzn wojnę przeżyło zaledwie kilkudziesięciu.
Zesłanie mężczyzn na roboty przymusowe oznaczało ogromne zmiany dla ich rodzin, które przed wojną stanowiły pełnoprawną część społeczności, a teraz zostały zepchnięte na margines. Losy tych wszystkich krewnych pozostają jednak niezbadane. Publikacje historyczne dostępne do tej pory skupiały się przede wszystkim na obozach OT w północnej Francji oraz na zesłanych tam mężczyznach.2 W żadnej monografii ani projekcie nie przedstawiono pełnego obrazu żydowskich rodzin z Antwerpii, z których mężczyźni zostali deportowani do obozów OT w północnej Francji. Projekt Left Behind koncentruje się właśnie na uzupełnianiu brakujących elementów. Jego celem jest udostępnienie prowadzonych dotąd badań nowym osobom (na przykład dzięki publikacjom w języku angielskim) oraz rozszerzenie ich zakresu. W celu rozwinięcia oraz pogłębienia naszej wiedzy w tym temacie pracowaliśmy zarówno na poziomie mikro, jak i makro. Najpierw skupiliśmy się na utworzeniu bazy danych z informacjami o tym, ilu mężczyzn z OT zostało deportowanych, ilu przeżyło, a także w jakim położeniu znaleźli się ich krewni. Jednocześnie przeprowadzaliśmy analizy indywidualnych historii około 20 rodzin. Działanie to miało dostarczyć nam wskazówek oraz informacji przydatnych do zrekonstruowania ich losów. W ramach trzeciego działania projektowego skupiliśmy się na wykorzystaniu map do zaprezentowania tej historii oraz projektu szerokiej publiczności. Wkrótce okazało się, że mapy same w sobie stały się trzecim elementem rozwoju badań oraz narzędziem przeprowadzania analiz. GIS i inne rozwiązania geolokalizacyjne zostały wykorzystane, by dodać do map komponent czasu umożliwiający analizę i wizualizację historii. W dalszej części wpisu skupimy się oddzielnie na każdym z trzech elementów projektu badawczego.
Fot.
Żydowscy robotnicy przymusowi w obozie Les Mazures prowadzonym przez Organisation Todt, oznaczeni belgijskimi żółtymi naszywkami. (Źródło: Kazerne Dossin – Fonds Erlich-Liberman, KD_00365)
UTWORZENIE BAZ I ZBIORÓW DANYCH
Na początku prac utworzenie listy żydowskich mężczyzn z Antwerpii wywiezionych na roboty przymusowe dla Organisation Todt do Francji wydawało się prostym zadaniem. Przecież w 1978 roku Belgijskie Ministerstwo Zdrowia Publicznego opublikowało Listę Żydów mieszkających w Belgii 10 maja 1940, którzy zostali zesłani do obozów na północy Francji. Działania ułatwiał fakt, iż lista ta – zawierająca dane 2252 mężczyzn z Belgii zarejestrowanych przez OT – została już wprowadzona do bazy danych programu Access przez Służbę Belgijskich Archiwów na rzecz Ofiar Wojny. W celu rozpoczęcia naszego procesu zbierania danych porównaliśmy listę 2252 mężczyzn z informacjami o miejscach zamieszkania pochodzącymi z 1940, by w ten sposób ustalić, którzy z mężczyzn mieszkali na początku wojny w Antwerpii. W ten sposób udało nam się określić, jak wiele ofiar mieszkających w tamtym czasie w mieście zostało zesłanych na roboty przymusowe kierowane przez OT i jak wyglądał ich los. W ramach zbioru danych mieliśmy także możliwość określić, ilu spośród mężczyzn z Antwerpii opuściło miasto do lata 1942 roku, zanim w sierpniu 1942 rozpoczęły się deportacje z Belgii, a także ilu do tamtej pory w Antwerpii pozostało.
Zatem w jaki sposób połączyć listę 2252 mężczyzn z danymi o adresach zamieszkania z 1940 roku? Kazerne Dossin dysponuje miejskimi rejestrami Żydów utworzonymi na mocy nazistowskiego dekretu z 28 października 1940. Wszelkie dane adresowe pochodzące z tego bogatego źródła zostały już połączone z listami deportacyjnymi z baraków Dossin w Mechelen w ramach Bazy Danych Osobowych, a więc mogliśmy z łatwością dotrzeć do adresów tych 2252 mężczyzn, którzy zostali deportowani z Mechelen i wybrać spośród nich mieszkańców Antwerpii. Z kolei adresy tych, który nie zostali deportowani z Mechelen, ale z Francji lub którzy na tym etapie nie byli deportowani analizowaliśmy po kolei w poszukiwaniu antwerpskich lokalizacji. Ta szczegółowa analiza poskutkowała utworzeniem listy 1553 żydowskich mężczyzn mieszkających w 1940 roku w Antwerpii, którzy zostali zesłani do pracy przymusowej w północnej Francji latem 1942 roku (z Antwerpii lub z Brukseli, Liège i Charleroi). Jednak zgłębiając dodatkowe źródła, takie jak listy płac OT, korespondencję od Stowarzyszenia Żydów w Belgii, listę mężczyzn przebywających w obozie Les Mazures opracowaną przez badacza Jean-Emile’a Andreux oraz świadectwa osobiste stało się jasne, iż nasza lista była niekompletna. Poddaliśmy więc analizie te dodatkowe źródła i dodaliśmy do wcześniej opracowanej listy 1553 mężczyzn nowe nazwiska, uzyskując w ten sposób ostateczną listę 1625 mężczyzn z Antwerpii zesłanych do obozów OT. Możemy więc w ten sposób również wysnuć wniosek, iż liczba robotników przymusowych OT deportowanych z całej Belgii była w rzeczywistości wyższa niż 2252.
Następnie podzieliliśmy nazwiska 1625 mężczyzn na 19 podgrup w zależności od losu, jaki spotkał członków każdej z nich: