ŻYDZI W ARMII CZERWONEJ 1941-45. PROJEKT BADAWCZY
YAD VASHEM
Wielu Żydów było zrzeszonych w różnego rodzaju oddziałach militarnych korzystających
z technologii wojennych – w oddziałach pancernych, artylerii, siłach powietrznych oraz flocie łodzi podwodnych. Często pełnili oni funkcje tłumaczy, lekarzy, korespondentów wojennych oraz oficerów politycznych przydzielonych do poszczególnych typów sił zbrojnych. Ich powszechna obecność wśród przedstawicieli wymienionych profesji czasu wojny odzwierciedlała wysoki poziom wykształcenia radzieckich Żydów. Jednak najwięcej Żydów zrzeszonych było w 16. Litewskim Oddziale Piechoty i 201. Łotewskim Oddziale Piechoty (od października 1942 – 43). W oddziałach tych znaleźli się głównie dawni obywatele tych republik; niekiedy udział Żydów w tych jednostkach sięgał odpowiednio 33 i 17 procent. Mimo to inicjatywy na rzecz utworzenia oddzielnych żydowskich formacji militarnych nie przyniosły żadnych skutków – tworzenie żydowskich oddziałów nie wpisywało się
w radzieckie założenia propagandowe czasu wojny. Żydzi służyli także w oddziałach kozackich, również w randze od oficerów do dowódców pułków. Sytuacja ta kwestionowała powszechne przekonanie o wrogich relacjach między Żydami a Kozakami. W latach 1943 i 1944 wielu żydowskich partyzantów, jak również młodych Żydów, którzy przeżyli Holocaust posługując się fałszywymi dokumentami bądź pozostając w ukryciu, zaciągnęło się do Armii Czerwonej tuż po wyzwoleniu radzickich terytoriów.
W wojsku sowieckim służyło stosunkowo dużo Żydówek. Większość z nich pracowała jako lekarki, pielęgniarki bądź tłumaczki. Żydowskie medyczki często ewakuowały rannych z pola walki bądź służyły w innych oddziałach także walczących na froncie. Oddzielną grupę stanowiły Żydówki biorące czynny udział w walkach jako pilotki bądź nawigatorki w sowickich siłach powietrznych bądźw oddziałach artylerii.
Wielu Żydów otrzymało rządowe odznaczenia za swoją aktywność militarną. Według oficjalnych danych radzieckich ze stycznia 1944 roku, tego rodzaju wyróżnienia przyznano ponad 32 000 Żydów, którzy w ten sposób znaleźli się na czwartej pozycji w kraju w tej kategorii, po Rosjanach, Ukraińcach i Białorusinach, chociaż jeśli chodzi o całkowitą ludność ZSRR, zajmowali dopiero 17. pozycję. Ponad 100 Żydów otrzymało tytuł Bohatera Związku Radzieckiego będący odznaczeniem najwyższego stopnia. Statystki te są jednak wyraźnie niedoszacowane, ponieważ
z różnych powodów Żydzi często oficjalnie występowali jako Ukraińcy, Litwini, Tatarzy itd.
Sam fakt przyznania odznaczenia tego rodzaju, stanowiącego oficjalne potwierdzenie ich zasług wojennych, był niezwykle ważny dla sowieckich Żydów, zarówno tych występujących na pierwszej linii frontu, jak i na zapleczu działań wojennych. Jak zauważył poeta Aleksander Gitowicz:
„Gdy czytam listy wyróżnionych, zawsze szukam wśród nich żydowskich nazwisk i bardzo się cieszę, gdy je tam znajdę. Ta wiedza pozwalała
antysemityzmowi (który w trakcie wojny przybierał na sile wśród obywateli oraz przedstawicieli radzieckiej biurokracji), który zakładał także, że Żydzi byli „złymi żołnierzami”.
Szczególną role w rozpowszechnianiu informacji na temat udziału Żydów w walkach oraz ich bohaterstwie odegrał Żydowski Komitet Antyfaszystowski (JAC), który rozpoczął swoją działalność wiosną 1942 roku. Około jedna trzecia publikacji przygotowanych przez Komitet lub z jego udziałem dotyczyła Żydów na froncie. Niektóre z nich został opublikowane w wydawanym przez Komitet w jidysz magazynie Eynikayt, którego pierwszy numer ukazał się w czerwcu 1942 roku. Setki innych materiałów przesłano do żydowskich agencji telegraficznych oraz żydowskich gazet za granicą. Artykuły te przedstawiały nie tylko wybitne osiągnięcia Żydów na polu walki, ale także odwoływały się do bardziej ogólnego kontekstu etnicznego. Podkreślały one pochodzenia tych bohaterów wojennych oraz to, jak wypełniali oni starożytną żydowską tradycję bohaterstwa, której ucieleśnienie stanowili Samson, Machabeusze, Bar Kochba i inni. Wiele z tych artykułów miało za zadanie podkreślać, że oprócz wojny, jaką Żydzi przeżywali wspólnie z obywatelami radzieckimi, toczyli oni również swoją własną wojnę, której celem było rozliczenie się z nazistami. W 1942 roku Dawid Bergelson, radziecki prozaik piszący w jidysz, przedstawił, jak Żydzi radzieccy walczyli „Far zayn foterland un zayn yidishn folk”, tzn. za swoją [radziecką] ojczyznę oraz naród żydowski”. W obliczu szerzących się podczas wojny informacji na temat masowych mordów na żydowskich cywilach z rąk nazistów, świadomość etniczna wielu żydowskich żołnierzy i oficerów wzrastała i motywowała ich do jeszcze zacieklejszej walki.
100 świadectw Żydów walczących w szeregach Armii Czerwonej wchodzących w skład niniejszego projektu przedstawia osoby oficjalnie odznaczone za swoje zasługi na polu walki, głównie Bohaterów Związku Radzieckiego. Jednak prezentujemy także wiele biografii tych, którzy nie otrzymali tak wysokich odznaczeń. Na naszej stronie znajdują się historie generałów, oficerów i szeregowych żołnierzy; członków oddziałów opancerzonych, załóg łodzi podwodnych, pilotów, tłumaczy i lekarzy; mężczyzn i kobiet; osób bardzo młodych, które dopiero wchodziły w dorosłość, a także tych w średnim wieku. Działali oni na wielu frontach: brali udział w obronie Moskwy, w bitwie o Stalingrad, w wyzwoleniu Ukrainy i Białorusi, walczyli przeciwko oddziałom Osi na Litwie, Łotwie i w Estonii, w Polsce, Rumunii i Czechosłowacji, a także brali udział w zajęciu Berlina. Przedstawione historie opisują ich życie przed wojną jako przedstawicieli inteligencji, żołnierzy zawodowych czy pracowników fabryk oraz przedstawiają powojenne losy tych, którzy przeżyli. Takie podejście umożliwia głębsze zrozumienie wpływu wojny na żydowskich członków Armii Radzieckiej.
Biografie przedstawione w ramach projektu w porządku alfabetycznym często zawierają cytaty z artykułów i listów z czasów wojny, a także wspomnienia powojenne. Teksty te rzucają światło na żydowską tożsamość przedstawianych postaci oraz ich reakcje na Holocaust.
W larach 1941-1945 pomiędzy 350 000 a 500 000 Żydów pełniło różnego rodzaju funkcje
w Armii Czerwonej podczas wojny sowiecko-niemieckiej 1941-1945. W pierwszych miesiącach wojny wielu Żydów, w szczególności studentów oraz przedstawicieli inteligencji, służyło
w tzw. narodnym opołczeniu (Straży Narodowej bądź milicji) złożonym z nieuporządkowanych oddziałów milicji, których zadaniem było spowolnienie, a w pomyślnych okolicznościach zatrzymanie ataków Wehrmachtu na główne miasta sowieckie. Większość członków tej formacji była słabo wyszkolona i uzbrojona i poniosła śmierć w pierwszych miesiącach wojny. Liczba Żydów zamordowanych podczas wojny w ramach samej Armii Czerwonej szacowana jest na od 120 000 do 142 000.
Yad Vashem