„TO, CZEGO NIE MOGLIŚMY WYKRZYCZEĆ PRZED ŚWIATEM, ZAKOPALIŚMY POD ZIEMIĄ”
Archiwum Ringelbluma to jeden
z najważniejszych dokumentów o Zagładzie. Zawiera ponad 35,000 stron dokumentów, na które składają się, między innymi, akta oficjalnych instytucji, dzienniki, listy, afisze, zdjęcia, które dokumentują życie i śmierć polskich Żydów. Archiwum powstawało od listopada 1940 r. do 1943 roku z inicjatywy historyka dr. Emanuela Ringelbluma i przy udziale utworzonej przez niego tajnej organizacji o nazwie Oneg Szabat (hebr. Radość Soboty).
W sierpniu 1942 roku, przed Akcją Likwidacyjną, dwóch nastolatków i ich nauczyciel zakopało Archiwum w piwnicy swojej szkoły przy ul. Nowolipki 68. Dawid Graber, Nachum Grzywacz
i Izrael Lichtensztajn zdołali wrzucić swoje testamenty, spisane na kartkach zwykłych zeszytów do skrzynek z Archiwum tuż przed zakopaniem. Żaden z nich nie przeżył wojny.
Wojnę przeżyła tylko trójka członków Oneg Szabat – Hersz i Bluma Wasser i Rachela Auerbach. Dzięki ich wysiłkom Archiwum zostało odnalezione w 1946 i 1950 roku
w ruinach warszawy i zachowane dla przyszłych pokoleń. W 1999 r. Archiwum wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO „Pamięć Świata”. Archiwum Ringelbluma należy do Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny
w Polsce, które od lat dba o zachowanie, konserwację i popularyzację dzieła Emanuela Ringelbluma i członków grupy Oneg Szabat.
Pamięć o Archiwum Ringelbluma i grupie Oneg Szabat
Archiwum Ringelbluma znajduje się
w depozycie Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma, gdzie od 2017 roku stanowi centralny punkt wystawy stałej „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu”. Dzięki współpracy ŻIHu i Stowarzyszenia, całe Archiwum jest zdigitalizowane i dostępne online na portalu Delet. Zostało także wydane drukiem w języku polskim i jest wydawane obecnie w języku angielskim.
Brakowało jednak upamiętnienia Archiwum
i członków grupy w ich rodzinnym mieście.
W 2009 roku dwóch architektów – Łukasz Mieszkowski i Marcin Urbanek, zainspirowani wykładem prof. Jacka Leociaka, zaprojektowali upamiętnienie ze szkła i betonu, które
w symboliczny sposób miało uhonorować twórców Archiwum w miejscu, w którym ryzykowali życie, by je ukryć – na warszawskim Muranowie. W 2015 roku zawiązał się Społeczny Komitet Upamiętnienia Archiwum Ringelbluma
i od tego roku współdziałał ze Stowarzyszeniem Inicjatyw Społeczno-Kulturalnych „Stacja Muranów” na rzecz budowy Upamiętnienia.
W 2020 roku do projektu dołączyło Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny
w Polsce, które odpowiadało za zebranie środków i koordynację budowy upamiętnienia. Dzięki wsparciu ponad 40 darczyńców z Polski i ze świata udało się zebrać potrzebne środki i wybudować upamiętnienie.
19 kwietnia 2021 roku przy dawnej Nowolipki 68, obecnie 28 stanęło Upamiętnienie Archiwum Ringelbluma. Składa się z trzech części – widocznego szklanego kubika z kopią fragmentu testamentu 19-letniego Dawida Grabera, podziemnej betonowej komory, symbolizującej piwnicę, w której ukryte było Archiwum i wąskiego czarnego szybu, który prowadzi w głąb ziemi. Do upamiętnienia prowadzą tablice z cytatem z testamentu Dawida Grabera i informacjami o historii grupy Oneg Szabat.
Odsłonięcie upamiętnienia nie kończy starań Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce o godne upamiętnienie bohaterów Oneg Szabat, którzy oddali życie, by prawda o warszawskim getcie przetrwała wojnę. W kwietniu 2021 została zakończona budowa nowoczesnego repozytorium w Żydowskim Instytucie Historycznym, w którym przechowywane jest Archiwum. W planach jest także budowa specjalnej gabloty, w której spoczną przedmioty znalezione w historycznej warstwie Muranowa podczas budowy upamiętnienia – sztućce, butelki, fragmenty ceramiki.
Także 19 kwietnia został wmurowany kamień węgielny pod budowę symbolicznego grobu członków grupy Oneg Szabat na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie. Nie znamy miejsca pochówku większości członków grupy. Dzięki symbolicznemu nagrobkowi zaprojektowanemu przez dr. Natalię Romik oddamy hołd bohaterom Archiwum Ringelbluma.
„Musimy pamiętać, my i przyszłe pokolenia o tych ludziach. I to jest nasza absolutna powinność”. – mówił w filmie podsumowującym projekt upamiętnienia Piotr Wiślicki, przewodniczący Zarządu Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.
19 kwietnia 2021 roku w 78. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim zostało odsłonięte symboliczne upamiętnienie grupy Oneg Szabat, dokładnie w miejscu odnalezienia Podziemnego Archiwum Getta Warszawy tzw. Archiwum Ringelbluma,
przy ul. Nowolipki 28 w Warszawie.
Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny
Dawid Graber, 3 sierpnia 1942 r.
Pamiętajcie! Leży tam pod ruinami skarb narodowy. Jest tam Archiwum Ringelbluma. […] Nawet jeśli jest tam pięć pięter ruin, musimy znaleźć Archiwum!
Rachela Auerbach, 1946 r.