Kwestia sumienia.
Carl Lutz,
kaznodzieja z małego miasta .
Do początku lipca około 438 000 węgierskich Żydów zostało przetransportowanych pociągami do obozów, głównie Auschwitz-Birkenau. Około 90% z nich zostało zamordowanych wkrótce po dotarciu na miejsce.
Gdy nazistowski terror dziesiątkował węgierskich Żydów, w Budapeszcie stacjonował szwajcarski dyplomata o nazwisku Carl Lutz. Wicekonsul Lutz, wykwalifikowany dyplomata, choć introwertyk, pełnił funkcję kierownika Sekcji Spraw Zagranicznych Poselstwa Szwajcarskiego. Jako świadek deportacji i niebezpieczeństw czyhających na populację żydowską, Lutz postanowił wziąć sprawy w swoje ręce.
Wkrótce zorganizował jedną z najszerzej zakrojonych akcji pomocowych w historii Holocaustu. Jednak by zrozumieć jego działalność, należy poznać jej szerszy kontekst. Działaniom, jakie podjął w Budapeszcie u schyłku wojny przyświecały doświadczenia z własnego życia osobistego i zawodowego, sięgające o wiele dalej niż do miasta nad brzegiem Dunaju.
Carl Lutz wyemigrował ze Szwajcarii do Stanów Zjednoczonych w 1913 roku, żywiąc nadzieję na karierę jako chrześcijański pastor lub misjonarz. W trakcie krótkiej posługi w małym parafialnym college’u w sercu amerykańskiej prowincji przyszły dyplomata zdał sobie sprawę, że brak talentu do wystąpień publicznych oraz wieczny perfekcjonizm nie pozwolą mu na wygłaszanie ognistych kazań dla dużej rzeszy wiernych. Carl Lutz nigdy nie zostanie małomiasteczkowym kaznodzieją.
Lutz postanowił poświęcić się służbie dyplomatycznej i w 1924 roku ukończył Uniwersytet George’a Washingtona. Przez kolejnych dziesięć lat w ramach służby odwiedził wiele miejsc w całej Ameryce, a raz nawet powrócił do miejsca w sercu kraju, które wcześniej opuścił. Lutz pozostał w Stanach Zjednoczonych o wiele dłużej, niż początkowo zakładał, a za Ocean wrócił na stałe dopiero w połowie lat 30-tych.
Począwszy od pierwszych miesięcy 1936 roku, Lutz pracował jako dyplomata w Mandacie Palestyny, terytorium pozostającym w tamtym czasie pod kontrolą Brytyjczyków. Choć Lutz początkowo żywił nadzieję na powrót do Szwajcarii, jego służba w Palestynie wywarła ogromny wpływ na późniejszą pracę dyplomaty w Budapeszcie, o czym oczywiście w tamtych czasach sam Lutz nie mógł wiedzieć. Gdy we wrześniu 1939 roku wybuchła druga wojna światowa, około 2500 Niemców niczym w pułapce znalazło się na terytorium brytyjskim. Niemcy wystąpiły do Szwajcarii z wnioskiem o powołanie neutralnego arbitra, którego zadaniem miało być sprowadzenie wysiedlonych obywateli z powrotem, a do przeprowadzenia tego procesu wyznaczono właśnie Lutza.
18 marca 1944 roku Węgry pozostawały jedynym terytorium pod kontrolą nazistowskich Niemiec, w którym nie wprowadzono jeszcze „ostatecznego rozwiązania”. Sytuacja uległa zmianie dzień później, kiedy to nazistowski Wehrmacht najechał na Węgry i błyskawicznie rozpoczął wcielanie w życie planów Trzeciej Rzeszy ukierunkowanych przeciwko populacji węgierskiej.
Amy Lutz
Carl Lutz w Budapeszcie. FORTEPAN / Archiv für Zeitgeschichte ETH Zürich / Agnes Hirschi