ŻYDZI NA GÓRNYM ŚLĄSKU.
WYSTAWA W MUZEUM W GLIWICACH
Bożena Kubit
Od grudnia 2018 r. w Muzeum w Gliwicach, w oddziale Dom Pamięci Żydów Górnośląskich, dostępna jest wystawa stała „Żydzi na Górnym Śląsku”. Jest to pierwsza tak przekrojowa i kompleksowa ekspozycja ukazująca wkład społeczności żydowskiej w rozwój regionu oraz jej skomplikowane dzieje. Zobrazowane zostało życie społeczne i religijne Żydów, a także ich udział w działalności gospodarczej, szczególnie w XIX w., kiedy ich znaczenie było największe. Ich historia pokazana jest od początków osadnictwa pod koniec średniowiecza, poprzez największy rozwój liczebny w XIX w., po wiek XX, czasy Holokaustu, okres powojenny, aż po współczesność.
Górny Śląsk to kraina o bogatej historii i pogmatwanych dziejach politycznych: w średniowieczu ziemie te należały do polskiego państwa Piastów, następnie do Korony Czeskiej i austriackiego państwa Habsburgów; w połowie XVIII w. większość Górnego Śląska weszła w skład Królestwa Prus, stając się w XIX w. jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych Europy Środkowej. Skomplikowane zagadnienia i zasięg terytorialny Górnego Śląska na wstępie wystawy przybliża odwiedzającym multimedialny pokaz zmian przynależności państwowej oraz granic regionu poprzez wieki. Sama wystawa odnosi się do Górnego Śląska w granicach XIX-wiecznej rejencji opolskiej, to znaczy bez Śląska Cieszyńskiego i Opawskiego (regionów, które w XVIII w. pozostały w państwie austriackim i gdzie występowały odmienne uwarunkowania historyczne).
Przodkowie Żydów górnośląskich przybyli na te ziemie w średniowieczu, głównie z terenów Niemiec i Czech. Na wstępie wystawy ukazano najstarsze ślady ich pobytu i najstarsze zachowane dokumenty, a w dalszej części kolejne fale ich osadnictwa i związane z tym ograniczanie, przywileje, zakazy itp. – aż do XIX w., kiedy doszło do pełnego równouprawnienia Żydów w państwie pruskim. W tej części ekspozycji podkreślono znaczenie miejscowości Biała k. Prudnika (niem. Zülz), która w XVI-XVII w. była najważniejszym ośrodkiem życia żydowskiego na Górnym Śląsku.
Edykt emancypacyjny z 1812 r. i kolejne pruskie przepisy prawne umożliwiły ożywienie osadnictwa żydowskiego. Doprowadziło to do powstawania nowych gmin wyznaniowych i rozwoju życia religijnego: budowania synagog, zakładania cmentarzy, prowadzenia ożywionej działalności instytucji wyznaniowych. Jednocześnie zmiany te przyspieszały asymilację Żydów z dominującą na Górnym Śląsku kulturą niemiecką.
Jednym z najważniejszych elementów tej części ekspozycji jest prezentacja ponad czterdziestu synagog górnośląskich (w większości już nieistniejących). Ukazano je w wyjątkowej, pięknej wizualnie formie tzw. kryształu, ręcznej przeglądarki, na której podświetlonych ściankach zwiedzający mogą zapoznać się z historią ich powstania, lokalizacją w przestrzeni miast oraz ikonografią, niekiedy unikatową, ukazującą ich różnorodność. Zgromadzony materiał to pierwsze tak pełne przedstawienie nigdy wcześniej szczegółowo nie przebadanego tematu synagog górnośląskich. Z historią synagog powiązane są – prezentowane w przeglądarce multimedialnej – dokumenty dotyczące ich budowy, otwarcia, regulaminy zachowania się w synagogach itp., a także nielicznie zachowane oryginalne eksponaty, takie jak świeczniki, parochety, ozdoby Tory, zegar modlitewny, księgi itp. Ponadto ukazano postacie najważniejszych rabinów górnośląskich.
Wszystkie fotografie pochodzą ze zbiorów Muzeum w Gliwicach