ANALIZA TWÓRCZOŚCI
człekoształtne figury, a nowym sposobem określania przestrzeni staje się tzw. „ przestrzeń parasolowata”. Właśnie te prace przyczyniły się do pogłębienia środowiskowo-politycznego konfliktu o socrealizm. Metaforyczny świat zmagania się doświadczeniem traumy nie licował z „ łopatologiczną” ideologią malarstwa stalinizmu. Pierwsza indywidualna wystawa prac artysty w 1955 roku wyznacza jednocześnie koniec tego etapu malarskiego artysty, który poszukiwać zaczął innych środków ekspresji.
Około 1957 roku pojawiły się pierwsze dzieła Kantora w stylu informelu. Jak niemal jednoznacznie sugerują badacze, to właśnie on przywiódł ekspresyjny styl na tereny PRL-u. Inspiracją dla rozpoczęcia działań tego typu stać się miała ujrzana podczas kolejnej wizyty twórcy w Paryżu akcja, której dokonywał na oczach widzów Georges Mathieu. Francuski twórca propagował sztukę wyrażającą czystą wolność, niczym nie ograniczoną – tematem, formą, ani strukturą. Dla Kantora istotnym stało się działanie oraz aspekt materii malarskiej, porzucenie przedmiotu i przejście na gest będący samą, czystą istotą malarstwa. Jednocześnie gwałtowna energia podczas kreacji była dla niego aktem auto-wyzwolenia, pozbycia się negatywnych „ wydzielin” – jak sam to określał.
W następnej dekadzie większość prac plastycznych realizowanych było na zasadzie asamblaży. Po intensywnej działalności taszystowskiej, Kantor zastanawiał się, czy po tego typu tworzeniu jest jeszcze nadzieja na powrót do przedmiotu. Pod koniec dekady, jeszcze w kompozycjach o charakterze informel, artysta doczepiał elementy spoza materii malarskiej – kawałki szmat, nitek, śmieci. Stopniowo dołączał do płócien przedmioty „ bliskie przejścia w stan materii”, jak określał to Lech Stangret. W 1963 roku radykalne podejście do sztuki zaowocowało wyjątkową ekspozycją w Krzysztoforach, nazwaną po prostu Antywystawą. Był to rodzaj dzisiejszego environment – przestrzeń galerii wypełniały bowiem różne przedmioty, nawet śmieci, sprawiające wrażenie horror vacui działającego afektywnie na widza. W roku 1964 Kantor sformułował manifest asamblaży. Mimo, że w podobnym czasie powstawały na zachodzie analogiczne prace, idee niezwykłych montaży polskiego artysty wyróżnia głęboka, filozoficzna eksplikacja. Asamblaż dla artysty był „ zjawiskiem o wielkiej skali rozpiętości i znaczeń, jako opakowanie chronił zawartość wnętrza, rytuał zawijania, opakowania wyrażał ludzką potrzebę nie tylko ochrony, ale przechowywania, ukrywania rzeczy ważnych, wyjątkowych. Ambalaż mieścił w sobie” obietnicę, nadzieję, przeczucie kuszenie, smak nieznanego i tajemnicy”. Najbardziej znanymi pracami na zasadzie łączenia obrazu z przedmiotem są słynne, wielokrotnie powtarzane kompozycje z parasolami. Przedmiot ten miał dla twórcy wyjątkowe znaczenie – był obiektem zdegenerowanym, pozbawionym pierwotnej, chroniącej funkcji, przez co spaść miał na najniższy stopień hierarchii materialności życia codziennego. Z czasem dla artysty ważna była już idea samego ambalażu czy asamblażu, który często oddawał jedynie za pomocą środków malarskich. Mimo późniejszego powrotu do figuracji, Kantor do końca życia tworzył prace o tym charakterze.
Mniej więcej w latach siedemdziesiątych punkt ciężkości działań Kantora przeniósł się na realizacje teatralne. Powstawały w tym czasie jego niezwykłe projekty sceniczne, m. in. niepokojące kukły do Umarłej
Klasy. Przedstawieniu temu towarzyszył również cykl mrocznych obrazów malarskich. Do malarstwa powrócił jednak w ostatnim etapie życia. Jak określa tę twórczość Mariusz Hermansdorfer, były one zdecydowanie mniej intensywne niż wcześniejsze dokonania, „ realistyczne, pozbawione tak charakterystycznej dotychczas wieloznaczności”.
Poza działaniem w malarskich dwóch wymiarach, Tadeusz Kantor był twórcą ogromnej liczby szkiców i rysunków, tworzonych pospiesznie kompozycji, których wyraz nie ustępował monumentalnym działaniom na płótnie, wśród nich najsłynniejszy jest bodaj cykl Zwierzyniec ludzki. Do historii polskiej historii sztuki przeszły również happeningi Kantora( Linia podziału, 1966; powtarzany przez artystów młodego pokolenia List, 1968; Lekcja anatomii według Rembrandta, 1968 oraz 1969). Wśród nich zdecydowanie najważniejszy jest Panoramiczny happening morski odegrany na plenerze w Łazach z okazji osieckich plenerów, podczas którego wykonano słynny już Koncert morski – dyrygowanie fal przez artystę Edwarda Krasińskiego na oczach wypoczywających widzów. Do „ muzyki” dołączył zaś szum przejeżdżających traktora i motorów, pod wpływem tego dyrygent energicznie zaczął rzucać w słuchaczy zebranymi rybami.
Próbując znaleźć wspólny rys dla artystycznych działań Kantora, warto przytoczyć słowa Marka Świcy: „ Sztuka Tadeusza Kantora opiera się na kilku filarach – pojęciach kluczowych: AWANGARDZIE – REALNOŚCI – PAMIĘCI. Jak się bowiem wydaje, to właśnie obecność tych elementów powiązanych ze sobą wielowątkowym splotem napięć i zależności decyduje o niezwykłej sile tej twórczości. Permanentny stan” dynamicznej nierównowagi „ między nimi sprawia również, że mimo ogromnego wewnętrznego zróżnicowania – przechodzenia przez różne etapy, anektowania kolejnych języków i konceptów, obejmowania coraz to innych obszarów – sztuka ta jawi się dzisiaj jako zdumiewająco spójna całość. Pierwsze próby teatralne, dialog z Wielką Awangardą, informel,” gra z Witkacym „, happeningi, eksperymenty lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, Teatr Śmierci czy wreszcie ostatnie obrazy – te wszystkie dokonania, pod wieloma względami bardzo od siebie odległe, okazują się w perspektywie przywołanej tu triady rozdziałami tej samej historii. Historii, w której tęsknota za awangardową utopią miesza się z lękiem przed jej tyranią, pamięć jest równocześnie balastem i wyzwoleniem od terroru nowoczesności, a realność – ostatecznie hołdem złożonym iluzji”.
50