HUKUK
24
Beyaz yaka tabiri şirkette üst düzeyde çalışan ve zihin emeği ile maaşa hak kazanan şirket yöneticileri ve memurları için kullanılırken, mavi yaka, şirkette genelde üretim tarafında çalışan ve beden emeği ile maaş hakeden işçiler için kullanılmaktadır. Beyaz yaka suçları dediğimizde de klasik anlamda suçlu psikolojisinden ayrılan ve ezber bozan bir suç tipinden söz etmiş oluyoruz. Zira toplumda suçlu konumunda olan kişilerin genelde alt seviyelerde yaşayan suça itilmiş bireyler olduğu yönünde bir genelleme hakim; beyaz yaka suçlarında ise iyi eğitimli, şirketlerde üst seviyelerde çalışan ve itibar gören kişilerin kalkıştıkları suçlar kastediliyor. Uluslararası literatürde“ white-collar crimes” olarak kullanılan kavram, ilk kez 1939 yılında Amerikalı sosyolog Edwin H. Sutherland’ ın“ Beyaz yaka Suçluları”( The White- Collar Criminal) başlıklı açılış konuşmasında kullanılmış. Sutherland, beyaz yaka suçunu; vali, kaymakam, doktor, hâkim, müdür, komutan gibi üst düzey bürokrat ve profesyonellerin ve iş adamlarının, kişisel menfaat elde etmek için meslek ve makamın sunduğu olanakları ve güveni kullanarak işledikleri suçları nitelemek için kullanmıştır. Bu bağlamda beyaz yaka suçunu en geniş anlamda,“ Suçun yüksek sosyal itibara sahip saygın bir kişi tarafından mesleği çerçevesinde ve kendine gösterilen güvenin ihlal edilmesi altında işlenmesi” şeklinde tanımlamıştır. Günümüzde beyaz yaka suçları Sutherland’ in tanımının gelişmiş versiyonu olarak, şirketlerde CEO, CFO, Direktörler gibi üst düzey yöneticilerin ve kilit konumda çalışan memurların işledikleri suçları ifade etmektedir.
BEYAZ YAKALAR NEDEN KİRLENİR? Beyaz yaka suçlarının nedenlerinin başında, şirkette yerleşmemiş etik ve uyum kültürü gelir. Bununla beraber kişisel hırs ve gevşek kontrol mekanizmaları da bu suçun işlenmesine zemin oluşturur. Suç failinin uzun yıllar aynı şirkette / aynı kilit görevde çalışması, şirkete duyulan güven ve çalışan adalet duygusunun zayıf olması, satış ve satın alma gibi yüksek montanlı ticari ilişkilerin döndüğü alanlarda çıkan kişisel fırsatlar bu suçun işlenmesinde çalışanlara motivasyon sağlar. Şirketin kontrol mekanizmaları muhasebe ve risk kontrolleri( görevlerin ayrılması ve denetleme yollarının yaratılması), somut veri girişlerinin kontrolleri ve yönetim kontrollerinden( ceza ve ödüllendirme sistemi), şirket içi şikâyet hattı ve raporlamalardan oluşur. Beyaz yaka suçları, şirket yönetiminin her zaman güncel bilgilerden ve suistimal yöntemlerinden haberdar olarak ve kendini koruma yöntemlerini uygulaması suretiyle engellenebilir. Örneğin, hiçbir zaman tatile çıkmayan, sahip oldukları koşulların( maaş vb. yan haklar) üstünde yaşam tarzı sürdüren veya tutarsız ruh hallerine girip çıkan çalışanlar bu konuda şüphe yaratır. Suçu işleyen kişinin psikolojisi kendi kendine yaptığı suistimalin asla suç olduğunu inkâr etmeyen, şirketin bunu hak ettiğine inanan, emekleri karşılığı olarak şirketle ödeştiğini düşünen veya sadece yaptığı uygunsuzluk ile şirketten ödünç aldığını( aslında kanuna aykırı hareket etmediğini), dolayısıyla yaptığı işlemi meşrulaştırmaya dönük bir psikolojiyi yansıtır. Bu psikoloji iyi sunum teknikleri ve beden dili eğitimi almış bir üst düzey yönetici becerileri ile birleştiğinde, aslında sıradan suçlulardan çok daha kompleks düşünebilecek ve zorlu sorgulama tekniklerine dayanıklı bir suçlu profili ortaya koyar.
BİR BEYAZ YAKA SUÇU OLARAK RÜŞVET Özellikle beyaz yakalı çalışanların rüşvet veya( bizim kültürümüzde bahşiş adı altında geçen) kolaylaştırıcı ödeme yöntemlerini kullanarak satış ve benzeri iş hedeflerine ulaşmasına çok sık rastlanmakta ve bu durum şirketleri ağır ceza ve itibar kaybı süreçlerine sürüklemektedir. Uluslararası etik ve uyum yönetiminin temelinde yer alan yolsuzluk yapmama kavramının merkezinde rüşvetin engellenmesi vardır. Rüşvetin dünya ekonomisine zararı 2016 itibariyle yaklaşık 2 trilyon dolar olarak hesaplanmaktadır. Rüşvet alma ve verme suçları konusundaki uluslararası skandalların 20 yüzyıl sonlarında gitgide artması ile bazı devletlerin bu suçları uluslararası etki doğuran( extraterritorial) yasalar ile düzenlemesine neden olmuştur. Bunlardan başlıcası ABD Rüşvetin Önlenmesi ve Yabancı Ülkelerde Yolsuzluk Uygulamaları Yasasıdır( FCPA-1977). Bu kanun ABD makamlarının; ABD harici bir devletin memurları ve devlet dairelerinde çalışanlar, siyasi partisi,
ÖZELLİKLE BEYAZ YAKALI ÇALIŞANLARIN RÜŞVET VEYA( BİZİM KÜLTÜRÜMÜZDE BAHŞİŞ ADI ALTINDA GEÇEN) KOLAYLAŞTIRICI ÖDEME YÖNTEMLERİNİ KULLANARAK SATIŞ VE BENZERİ İŞ HEDEFLERİNE ULAŞMASINA ÇOK SIK RASTLANMAKTA VE BU DURUM ŞİRKETLERİ AĞIR CEZA VE İTİBAR KAYBI SÜREÇLERİNE SÜRÜKLEMEKTEDİR.