Historia Polski w liczbach GUS Historia Polski w Liczbach GUS z 1994 | Page 22

l. ŹRÓDŁA I BADANIA NAD ZALUDNIENIEM
I RUCHEM NATURALNYM
POLSKI PRZEDROZBIOROWEJ
Pierwsze informacje liczbowe o ludności ziem polskich znajdujemy już
w kronikach i dokumentach średniowiecznych (np. kronika Galla
Anonima, bulle papieskie, księgi uposażeń biskupstw). Ich szybki
przyrost nastąpił w XVIII w., kiedy to pod wpływem myśli oświecenio­
wej coraz więcej osób wykazywało szersze zainteresowanie problematyką
demograficzną. Już w latach 1747~1749 z inicjatywy biskupa krakow-
skiego Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego przeprowadzono spis
ludności całej diecezji, która obejmowała wówczas prawie całą historycz-
1
ną Małopolskę. ) Podobne spisy z polecenia biskupa Michała Jerzego
Poniatowskiego zrealizowano w 1773, 1776, 1778 r. dla diecezji
płockiej 2), a w 1787 r. ponownie diecezji krakowskiej 3) i archidiecezji
gnieźnieńskiej. Najprawdopodobniej spisy ludności w tym czasie były
przeprowadzane w większości diecezji obrządku łacińskiego w Koronie
i na Litwie. 4) Nie zapominając o ich brakach, m.in. niepełne ujęcia dzieci
do lat 7 czy liczby przedstawicieli innych wyznań, orientują one ogólnie
w zaludnieniu poszczególnych miast i wsi. W skali pojedynczych parafii
użyteczne mogą być księgi status animarum oraz spisy z lat 1790--1792
powstałe na zlecenie Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych,
z których kilka doczekało się już publikacji i interpretacji demograficz-
nej. 5)
Za pioniera polskiej demografii historycznej powszechnie uważa się
Feliksa Łoykę, który jako pierwszy zbierał i opracowywał wiadomości
z tego zakresu (m.in. o klęskach i zarazach w XI-XVIII w.). 6)
W połowie 1790 r. Fryderyk Józef Moszyński opublikował sumarycz-
ne rezultaty pierwszego państwowego spisu ludności z 1789 r. 7)
Uchwalony, jak wiadomo, przez Sejm Czteroletni miał on charakter po-
datkowo-wojskowy, nie objął przy tym stanów uprzywilejowanych:
szlachty i duchowieństwa. Pomimo wielu swoich mankamentów stał się
on podstawą szacunków zaludnienia u schyłku Rzeczypospolitej.
Nieco szersze zainteresowanie problematyką demograficzną, zwłaszcza
globalną liczbą ludności, gęstości zaludnienia odnajdujemy w pracach
Tadeusza Czackiego, 8 ) Stanisława Staszica 9) czy Wawrzyi1ca Surowie-
ckiego 10) ogłoszonych w początkach XIX w.
Jednakże dopiero lata osiemdziesiąte tegoż stulecia znaczą przełom
w dąż.eniach do naukowego i krytycznego odtworzenia dziejów zaludnie-
ma Polski przedrozbiorowej. Ów postęp badawczy związany był