TEKTONİZMA HAREKETLERİ: DEPREMLER
SAYI:3 (EYLÜL2019)
Berkay YILMAZ 1
Doğal etkenlere bağlı olarak yer kabuğunda görülen ve çoğunlukla yeryüzünde bazı
değişikliklere neden olabilen, kısa süreli titreşim hareketlerine deprem denir. Ani
olarak ortaya çıkan ve önlenmesi mümkün olmayan bu doğa olayı büyük can ve mal
kayıplarına yol açar. Litosferi oluşturan geniş ve katı levha parçaları, astenosferdeki
konveksiyon hücrelerinin oluşturduğu iç dolaşıma bağlı olarak hareket ederler. Bu süreç
levha tektoniği olarak adlandırılır. Levhalar arasında etkileşimler ve göreli hareketler,
depremler, volkanik püskürmeler, dağ sıralarının, okyanus havzalarının, ada yaylarının
ve okyanus çukurlarının oluşumu gibi yerkürenin büyük yapısal özelliklerinin ve
olaylarının ana sorumlusu olarak kabul edilmektedir. Birçok kez tektonik hareketlere
maruz kalmış yereylerde olduğu gibi, sertleşmiş, dolayısıyla plastisitesini veya kıvrılma
özelliğini kaybetmiş yerkabuğu parçaları, iç kuvvetlere bağlı olarak basınç ve
gerilmelere maruz kalırlarsa kıvrılma yerine kırılma eğilimi gösterirler. Bu kırılmalara
bağlı olarak ortaya çıkan büyük potansiyel enerji, kinetik enerjisine dönüşerek yer
kabuğunu sarsar ve deprem dediğimiz olayı oluşturur. Bu oluşum tektonik kökenli
depremler adını alır. En yıkıcı depremler bunlar olsa da oluşumları açısından sadece
faylanmalara bağlı olarak belirtmek mümkün değildir. Mağmanın yerin içindeki
sürtünme hareketi veya volkan püskürmeleri sırasında oluşan yer sarsıntılarına volkanik
depremler denir. Deprem oluşum nedenlerinden sonuncusu ise mağara, oyuk, tünel v.b.
gibi yeraltı doğal boşluklarının tavan kısımlarının çökmesi sonucu oluşan depremlerdir
ve bunlara da çökme depremleri ismi verilmektedir.
Dünya üzerinde oluşan bu depremler kinetik enerjisiyle birlikte P, S ve L dalgaları
gönderir. P dalgası; birincil (primer) dalgaları olarak bilinen bu dalgalar dış merkeze ilk
gelen dalgalardır. En yüksek hıza sahip olan bu dalgalar boyuna dalgalardır ve ileriye-
geriye tekrarlanan titreşimler gerçekleştirirler. S dalgası; ikincil (seconder) olarak
isimlendirilen bu dalgalar merkeze ikinci olarak gelen dalgalardır. P dalgasından daha
yavaş olan bu dalga enine dalgalar oluşturur ve yalnızca katı cisimlerde oluşabilir. L
dalgası; Love dalgaları deprem merkezine en geç gelen dalgalardır. Büyük can ve mal
kayıplarına sebep olan dalga budur. Bütün bu dalgalar yüzeye çıkarken kırılırlar ve ses
dalgalarına dönüşürler. Bu yüzden büyük deprem öncesi veya deprem anında top
patlamasına benzeyen sesler duyulur. Bu etkiyle çıkan enerji kilometrelerce uzunlukta
fayları ve bunlara bağlı çatlakları meydana getirir. Deprem odağının her noktası, deprem
dalgaları için bir başlangıç, bir çıkış noktası oluşturur. Bununla birlikte birçok halde,
depreme neden olan olayın bir noktada oluştuğu düşünülür ve bu noktaya iç merkez
1
Balıkesir Ünivesitesi Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Lisans Öğrencisi
58