SAYI: 2 (Haziran 2019)
İBN HALDUN VE ALİ ŞERİATİ’YE GÖRE ÇEVRESEL BELİRLENİMCİLİK
(DETERMİNİZM)
Ahmet ÖZKAYA 1
Çevresel determinizm (belirlenimcilik) coğrafya başta olmak üzere doğa
bilimleri ve sosyal bilimlerde etkisini güçlü bir şekilde hissettirmiştir. Çevresel
belirlenimcilik (determinizm) teorisinin dayanağı İlk Çağ’a kadar gitmekle birlikte asıl
kimliğini coğrafyanın kurumsallaşmasıyla birlikte kazanmıştır. Bu durumdan önce
Darwin’in ilk kez 1859’da yayımlanan On the Origin of Species (Türlerin Kökeni)
kitabında da çevresel belirlenimcilik ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Doğa bilimleri ve
sosyal bilimlerde etkili olan ve üzerinde tartışılan çevresel belirlenimcilik kısaca şu
görüşü savunur: İnsan davranışlarının, karakterlerinin, oluşmasını doğa belirler. Benzer
fiziki çevreler benzer kültürler ortaya çıkarır.
Bu yazıda İslam dünyasının iki önemli ismi olan İbn-i Haldun ve Ali Şeriati’nin
çevresel belirlenimcilik hakkındaki görüşlerini birbiriyle karşılaştırmak ve bu
karşılaştırmayı yaparken de her iki sosyoloğun yaşadığı dönemleri de göz önüne alarak
bir değerlendirme yapmaktır. Her iki ismin çevresel belirlenimcilik hakkındaki
görüşlerini belirtmeden önce hayatları hakkında kısaca bilgi verilecektir.
İbn-i Haldun 27 Mayıs 1332’de Tunus’ta doğar. Modern historiyografi, (tarih
yazımı) sosyoloji (toplum-bilim) ve iktisatın öncülerinden kabul edilir. 14. yüzyılın
düşünürü, devlet adamı, toplumbilimcisi ve tarihçisi olan İbn-i Haldun köklü bir aileden
geldiği için iyi bir eğitim almıştır. İbn-i Haldun bulunduğu dönemi çok iyi
belgelemiştir. Siyasal yaşamdan çekildiği dönemlerde adını tarihe geçiren 7 ciltlik
dünya tarihi Kitâbu’l-İber ve Mukaddime'yi yazdı. Mukaddime kitabı 6 bölümden
oluşmaktadır. Bunlar sırasıyla şöyledir:
1. Bölüm: İklimlerin ve beslenmenin insan yaşamı ve uygarlıklar üzerindeki
etkileri.
2. Bölüm: Göçebe ve yerleşik düzen yaşayan insanların karşılaştırılması ve iki
kültür arasındaki çatışmaların sosyal sonuçları.
3. Bölüm: Devletlerin doğuşu ve çöküşü, saltanat, hilafet ve krallık yapmanın
koşulları ve kuralları.
4. Bölüm: Köy ve kasaba hayatı ile imar faaliyetleri ve bunun İslam devleti ile
ilgisi.
5. Bölüm: Dönemin ana meslekleri, geçim araçları, sanat, ticaret, tarım ve inşaat
gibi ekonomik faaliyetler.
6. Bölüm: Bilimlerin sınıflandırılması, eğitim yöntemleri.
1
Coğrafya Öğretmeni
geoCED
www.geoced.org
5
Coğrafya Eğitimi Derneği
www.tceder.org