Yñòàçäàðäûí ïåäàãîãèêàëûê òýæ ³ ðèáåñ ³ íåí
диссертациялар мен іргелі зерттеу еңбектеріне әлі күнге арқау етіліп келеді .[ 2 ]
" Диуанның " абыройын асырып , Қашқаридің мерейін үстем еткен нәрсе ол - әрине , осыдан мың жыл бұрынғы түркі тайпалары тілінің сөздік қорын жинақтап , мысалдарымен қоса беруі . Осы күнге дейін Қашқари сөздігіне жасалған статистикалық талдаулардың нәтижесінде бірізділік байқалмайды . К . Броккельманның " M ? ttelturkischer Wortshats nach Mahmut al-Kashgaris D ? van Lugat at-Turk " атты еңбегінде 7993 сөз орын алса , Бесим Аталайдың Индекс сөздігіндегі сөздердің саны 8783 . Абдуррахменов пен Муталлибовтың индексінде 9222 сөз берілсе , Вефа Налбанттың түзген сөздігінде 8624 сөз реестерге алынған . Статистикадағы бұл әр түрліліктің себебі кей зерттеушілердің " Диуандағы " реестер сөздермен қоса мысалдар да берілген кей сөздерді де жеке сөз ретінде алғандығымен түсіндіруге болады . [ 3 ]
" Диуанның " негізгі ерекшеліктерінің бірі ретінде еңбектің 23-24 беттерінде орын алған әлемнің картасын атап өтуге болады . Бұл бір түркі азаматының қолымен сызылған әлемнің тұңғыш картасы . Әлбетте осыдан 1000 жыл бұрынғы шарттардағы жағрапия ғылымының мүмкіндігі тұрғысынан баға берер болсақ , өте жоғары деңгейде әзірленген . Картаның бір түріктің қолынан шыққандығының айғағы ретінде мына нәрселерді айтуға болады : Ең әуелі түрік қағандарының мекені болған Баласағұн шаһарын жердің кіндігі етіп алып , қалған шарлар мен елді мекендерді осы қаланың ыңғайына қарай орналастырылған және бағыттар Орхон жазбаларындағыдай ежелгі түркі дәстүрі бойынша анықталған . Түркілер мекендеген аймақтардағы шаһарлар мен елді мекендер , таулар мен өзендер , көлдер мен теңіздер бүге-шүгесіне дейін анық көрсетіледі . Сондай-ақ түркілер мекендеген аймақтарды белгілеуде өте аз қатеге жол берілуі картаның бір түркінің қолынан шыққандығының дәлелі деуге болады . [ 4 ]
" Диуани лұғат ат-түріктің " әдеби және тарихи маңызы зор . Мұнда 200-ден астам өлең , 300-ге тарта мақалмәтелдер , жүздеген қанатты сөздер мен көркем теңеулер , т . б . бар . Бұл " Сөздікте " мысал ретінде келтірілген көптеген мақтау , жоқтау түріндегі өлең үлгілерінің қадым замандарда , алғашқы қауымда , сақтар , ғұндар дәуірінде өмірге келгенін аңғару қиын емес . Мұндай көне жырларда алғашқы қауымдағы адамдардың тұрмыс-тіршілігі , наным-сенімі , әдет-ғұрпы , салт-санасы бейнеленген . Алғашқы қауым адамдары Күнді , Айды , Бұлтты , Жұлдызды адам сияқты " тірі жан " етіп , бірде " ашуланатын ", бірде " көңілденетін " құбылыс ретінде суреттейді . " Сөздікте " табиғат көріністеріне қатысты жыр жолдары көп . Мұнда " бұлттар ойнай бастағанын ", " сай салаға су толғанын ", " түрлі түсті бәйшешек өсіп шыққанын ", " арқар-киік асыр салғанын " бейнелейтін өлеңдер жиі ұшырайды . " Сөздікте " - " Қыс " пен " Жаздың " айтысына құрылған өлеңдер де бар . " Қыс " пен " Жаз " адамдар бейнесіне түсіп , өзара айтыса бастайды . Әрқайсысы өзінің артықшылығын мақтан етеді . Ақыры адамдарға берер ырзығы да , қуанышшаттығы да мол жаз жеңіп шығады . Жаз маусымының бұл " жеңісі " - адамдардың жеңісіне айналады . Мұның өзі түркі халықтары арасында айтыс өнерінің қадым заманда-ақ кең тарағанын аңғартса керек . " Түркі
¹ 5 ( 12 ) 2016
тілдерінің сөздігінде " ерлікті , батырлықты мадақтайтын өлең-жырлар көп . Әрбір қадамы қатерге толы ежелгі дәуір адамы үрейлі аңдармен арпалыста немесе түрлі тайпалар арасындағы соғыста ерекше ерлігімен , қыруар күш-қуатымен , әскери айла-тәсілімен жұрт көзіне түсуді өзіне биік мәртебе санаған . " Сөздікте " ерлік тақырыбын жырлаған көлемді дастандардан келтірілген үзінділер жиі ұшырайды . Солардың бірі - " Мыңлақ елін алғанбыз " деген жыр үзіндісі . Бұл жырдан үлкен шайқастан кейінгі жеңіс салтанатының құдіретті дабылы естіліп тұрғандай сезіледі . " Диуани лұғат ат-түрікте " мақтау , жоқтау түріндегі өлең үлгілері де жиі ұшырайды . Мыс ., " Алып Ер Тоңғаны жоқтау " деп аталатын жыр Махмұт Қашқари сөздігі арқылы бүгінгі күнге ешбір өзгеріссіз жеткен . Бұл жоқтау Тұран елінің әміршісі , даңқты қолбасшысы Алып Ер Тоңғаның ( қ . Афрасиаб ) қазасына байланысты айтылған . Алып Ер Тоңға қайтыс болғанда бүкіл ел қайғырғанын , ең қатыгез батырлардың өзі еңіреп жылағанын , адамдардың нұрлы жүздері сарғайып кеткенін , батырлар өз жағаларын жыртып , айғай сап жылағанын ақын эмоциялық тұрғыда әсерлеп жеткізген . Мұнда " тау қойнауы жыртылар ", " атса оны көздеп ", " атын болдыртты ", " қайғы тоздыртты ", " жүз сарғайды ", " запыран жаққандай " деген сияқты тұрақты сөз тіркестері жиі ұшырайды . Жоқтау айту дәстүрі түркі халықтары арасында күні бүгінге дейін сақталған . " Диуани лұғат аттүрікте " аңшылық , еңбек тақырыбына арналған өлеңжырлар көп . Мұндай өлеңдерде тайпа мүшелерінің бірігіп аң аулауға шыққаны , егін салғаны , мал баққаны жырланады . " Диуани лұғат ат-түрікте ", " ежелгі түркілердің наным-сенімінен туған тұрмыс-салт жырлары , әсіресе , төрт түлік мал туралы өлеңдер , бата , тілек , бесік жыры , жар-жар , сыңсу , естірту , т . б . жиі ұшырайды . Сондай-ақ , " Сөздікте " қадым замандарда халық арасына кең тараған мақал-мәтелдер , қанатты сөздер , афоризмдер көп . Солардың бірқатары қазіргі қазақ тілінде айтарлықтай өзгеріске ұшырамай , сол күйінде айтылып жүр . [ 5 ]
Қорытындылай келе түркі тілінің тарихи дәуірлерінің қай-қайсысын болмасын зерттеу нысанына алып , белгілі бір дәуірдің тілі жайында пікір айтқысы келген кез келген зерттеушінің Қашқариға соқпай айналып өтуі мүмкін емес . Әрбір пікірін " Диуан Лұғат " арқылы дәйектеп қуаттауға тырысады . Сондықтан да тіл тарихына қатысты жасалған әрбір зерттеуде міндетті түрде Қашқаридың есімін кездестіреміз . Себебі Қашқари түркітану ғылымының негізін қалаушы , түркі әлемінің ең алғашқы филологы . Араб тілінің мысы басып , дәурені жүріп тұрған шақта түркі тілі , мәдениеті , тыныс-тіршілігі , рухани құндылықтары жөнінде сол араб тілінде еңбек жазып қана қоймай , араб мәдениетінің ошағы Бағдат қаласына барып , халифқа тарту етуі Қашқаридің түркілікті насихаттаушы ұлы миссионер екендігін көрсетеді . Ол түрік тілін тек арабтарға ғана емес , бүкіл өзге ұлт өкілдеріне үйретуді , танытуды , тіпті сүйгізуді көксейді . Түрік тілінің араб тілінен бірде-бір кем түспейтінін , түркілердің де жер бетіндегі халықтардың ең бір тектісі , тәңір сүйер жақсы қасиеттерге толы ұлы халық екендігін дәлелдеуге тырысады . Қашқари - бүкіл түркі тілдес халықтардың ортақ атасы , ал " Диуан " - түркі тілі мен әдебиеті , мәдениеті мен руханиятының сарқылмас қайнар көзі .
ӘДЕБИЕТТЕР .
1 . Қашқари М . Түбі бір түркі тілі . Алматы , 1993 . 2 . А . Егеубай . Түрік сөздігі . - Алматы , 1998 . 3 . Н . Келімбетов . Диуани лұғат ат-түрк . Алматы , 2001 . 4 . Шәкәрім журналы . 3 ( 03 ) 2006 5 . " Қазақстан " ұлттық энциклопедиясы , Алматы , " Қазақ энциклопедиясы ", 1998 ж . 3-т
97