¹ 3-4 ( 17 ) 2017 Òàðèõ
ҚҰРМАНҒАЛИЕВ САМАТ МҰРАТБЕКҰЛЫ
ҚазИГЗУ магистранты
Мақала ұлттық ғылыми интеллигенцияның қалыптасу тарихына арналған . Мақала авторы Қазақстандағы индустрияның дамуымен қатар жүрген , алғашқы инженерлер мен техникалық интеллигенция өкілдерінің қалыптасу тарихын баяндайды .
Статья посвящена истории формирования и становления национальной научной интеллигенции . Автор рассматривает историю становления первых инженеров и представителей технической интеллигенции в условиях развития индустрии в Казахстане .
The article is devoted to the history of formation of the national scientific intelligentsia . The author considers the history of the formation of the first engineers and representatives of the technical intelligentsia the conditions of the development of industry in Kazakhstan
ИНЖЕНЕР-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯНЫҢ ӨСУ ДИНАМИКАСЫ ЖӘНЕ ҚҰРАМЫНЫҢ ӨЗГЕРУІНІҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІК ТАЛДАУЫ
Қазіргі заманда бүкіл әлемде интеллигенцияның едәуір бөлігін инженер-техникалық мамандар құрайды . Қазіргі индустриялық және постиндустриялық дәуірде инженертехникалық кадрлардың үлесі де артып келеді . Олардың қоғамдағы мәртебесі мен орны да маңызға ие болуда . Сондықтан да тарихымызда болып өткен инженертехникалық интеллигенцияның бай тәжірибесін зерттеу маңызды болып табылады .
Қазақстан интеллигенциясының әлеуметтік дамуы мәселесі отандық тарихты кешенді түрде зерттеу мәселесімен байланысты қарастырылады . Кеңестік дәуірдің 1970-1980 жылдары кеңестік қоғамның әлеуметтік-таптық құрылымы жайлы көптеген зерттеулер жарық көріп , онда кеңестік қоғамдағы таптар мен әлеуметтік топтар талданды . Әлеуметтік құрылымға арналған зерттеулерде идеологиялық бағыттылық үстемдік еткендіктен , зерттеушілерге әлеуметтік-таптық құрылым жөнінде жан-жақты талдау жасауға сол кезеңнің ғылыми талабы мүмкіндік бермеді .
1990-шы жылдардың басында Қазақстан инженертехникалық интеллигенциясының әлеуметтік дамуындағы өзгерістерді объективті түрде бағалауға егемендік алғаннан кейін ғана қол жеткізілді . Оның қатары жаңаша көзқарас тұрғысында жазылған еңбектермен толықты . Оның айқын көрінісін 1991 жылы жарық көрген Х . М . Әбжанов пен Л . Я . Гуревичтің Қазақстан интеллигенциясы туралы еңбегінен байқауға болады [ 1 ].
Олар бұл еңбектерінде Қазақстандағы интеллигенцияның өсу тарихын деректік материалдармен негіздейді . Олар халық санағы материалдарына сүйене отырып , 1930-шы жылдардағы интеллигенция өкілдерінің 40-мыңға жуығы басқару орындарында , 30 мыңнан астамы қаржы-экономика саласында , 35 мыңы инженертехникалық қызметте екендігін айқындаған . Ал 1960-шы жылдың қарсаңында инженер-техникалық интеллигенция 150 мың адамды , қаржы-экономика саласындағы интеллигенция 100 мың адамды құрағандығын саралаған [ 1 , 31-32 б .]. 1970 жылы Қазақстан халық шаруашылығында қамтылған жоғары және орта арнаулы білімі бар мамандардың 32 % инженер-техникалық қызметкерлер құрағандығы зерделенген .
Кеңестік замандағы қазақ интеллигенциясының әлеуметтік бейнесі 60-жылдардан бастап мықтап өзгере бастады . Соғыстан кейінгі жиырма жылда
26
интеллигенцияда орыс ұлтының құрамы көп болды . Бұл ең алдымен ірі өндіріс орындарына , 50-60 жылдары салынған зауыт-фабрикаларға сырттан келген инжнертехниктердің көптеп шақырылтуымен байланыстырылады . Сонымен қатар инженер техникалық мамандықтарда оқитын оқу орындарында қазақтар саны да аз болды .
Мысалы , соғыстан кейінгі 20 жыл ішінде интеллигенция 267 % -ға өсіп , мұнда да өсу қарқыны мен үлесі жөнінен орыс ұлты өкілдері алда болды ( екі санақ аралығында 279,1 % өскен ). Екінші кезекте қазақтар ( 204,7 % -ға ) саны көп болды . Қазақтар бұл топтағылардың 1939 жылы 19,5 % болса , 1960 жылы 15 % ғана болды ( үлесі 4,5 пунктке төмендеді . ( Ал орыс ұлты өкілдері барлығының 1939 жылы 57,7 % болса , 1960 жылы 60,3 % болып , негізгі көпшілік болды [ 2 , 124 б .]. 1941-1960 жылдары елімізде жоғары білімді мамандардың саны 3,9 есе өссе , қазақтар арасында 19 есе көбейді . 1939-1959 жылдар арасында ой еңбегімен айналысатын қазақтар саны 1,6 есе , оның ішінде инженер-техник қызметіндегі қазақтар 4,9 есе , қазақ дәрігерлері 6,3 есе өсті деген деректерді көрсетеді [ 3 , 126 б .]. 60-жылдарға дейінгі қазақ интеллигенцияның өз жерінде азшылық болуына 30-жылдардағы саяси қуғын сүргін мен оның соғыстан кейінгі кезеңде жалғасуы да себеп болды .
Абланова Э . А . 1959-1970 жылдар аралығындағы қазақ интеллигенциясының әлеуметтік ерекшеліктерін талдай отырып , қазақ интеллигенциясының саны мен құрамы туралы деректанулық мәліметтер келтіреді . Ол 1959- 1970 жылдар аралығында инженерлер арасында жоғары білімді қазақтар - 10,7 % құрағандығына тоқталады . Мамандық түрлері бойынша ішінде кадрларының көп білім алған жерлері ауыл шаруашылық оқу орындары мен педагогикалық білімдегілер саны жағынан көптеу болса , техникалық инженер мамандығын игергендер саны қазақтар арасында ол жылдары 10 пайыз төңірегінде ғана қалғандығы жайлы мәліметтерді ұсынады .
Э . А . Абланова 1959 жылы республиканың экономикалық аймақтары бойынша халық шаруашылығында еңбек еткен қазақтар арасында жоғары білімділердің жалпы халық арасындағы үлестік салмағына тоқтала отырып , Оңтүстік Қазақстанда қазақ инженерлері - 14,0 %, агроном мен мал дәрігерлері - 31,1 % құрайтындығын пайымдайды . Инженерлердің арасында қазақтар саны басқа ұлттармен